Bu gün görkəmli yazıçı Stefan Sveyqin doğum günüdür.

Kulis.az bu münasibətlə publisist Polina Hilmanın "Stefan Sveyq - insanlar arasında tənha" yazısını təqdim edir.

Kimi bir dəfə tale qəddarcasına yaralayıbsa, o, ömrü boyu yaralı və həssas olaraq qalacaq.
Stefan Sveyq, «Qəlbin səbrsizliyi»

Stefan Sveyq Avstriyanın ən məşhur yazıçılarından biridir. İnsan duyğularını, hisslərini və davranışlarının səbəblərini dərindən araşdırmış görkəmli şair, dramaturq, psixoloji novellaların müəllifidir. Humanist, müharibələrin və hər cür zorakılığın əleyhdarı olan Sveyq həmişə sülh arzusunda idi, lakin bunu görmək ona qismət olmadı.

Stefan Sveyq 1881-ci il noyabrın 28-də dünyaya gəldi. Onun ailəsi zəngin idi və bu səbəbdən maddi baxımdan xüsusi bir ehtiyac hiss etmirdilər. Sveyqin atası – Morits Sveyq, iri sənayeçi, tekstil fabrikinə sahib olan iş adamı idi. Anası – İda Brettauer isə yəhudi bankiri və maliyyəçi Samuel Brettauerin qızı idi; o, bir müddət Vatikanın xidmətində çalışmışdı. Məhz anasının babasının şərəfinə Stefan yəhudi atasının adı olan Samueli, eləcə də eyni hərflə başlayan qeyri-yəhudi adı – Stefan adını almışdı.

Stefanın Alfred adlı böyük qardaşı var idi. Hər yay onlar valideynləri və dayələri ilə birlikdə Bohemiya (Çexiya) bölgəsində yerləşən Marienbadın müalicəvi dağ kurortlarında vaxt keçirirdilər.

Lakin ailə bununla kifayətlənmirdi. Birlikdə Belçikanın Blankenberqe kurortuna, Cənubi Tirolun qədim dini kompleksi İnniçenə, Luzern gölünün sahilindəki mənzərəli Zelisberqə gedir, Reyn boyunca səyahət edirdilər. Ancaq valideynlərlə uzun müddət birlikdə olmaq Stefanı o qədər də xoşbəxt etmirdi. Anası ilə münasibətləri çətin idi — o, övladlarına çox az diqqət ayırır, bütün qayğıları qulluqçulara həvalə edirdi.

Məktəbdə Stefan heç bir xüsusi nəticə göstərmir, ümumiyyətlə, dərslərə böyük istəksizliklə gedirdi. Öz xatirələrində o, gimnaziya dövrünü və tədris sistemini tənqid edir, uşaqlıq illərini yorucu əzbərləməklə keçirdiyini kədərlə xatırlayırdı. Onun ən böyük həvəsi ədəbiyyat idi. İlk dostları dövrün alman yazıçılarının macəra əsərləri – Fridrix Gerştekkermanın, Karl Mayın və Çarlz Silsfildin kitabları oldu.

Artıq 13–14 yaşlarından Stefan ilk şeirlərini yazırdı. 18–19 yaşlarında isə Emil Verharenin fransız dilində yazılmış poeziyasını tərcümə edir, eyni zamanda isveç kralı Qustav II Adolf haqqında tarixi dram üzərində işləyirdi. Lakin sonradan müəllif bu dramı naməlum səbəblərlə oda atıb məhv edir.

Stefan Sveyqin ilk çap olunan əsəri 1898-ci ildə Berlinin “Deutsche Dichtung” jurnalında dərc edilmiş səkkiz misralıq “Gül tumurcuğu” şeiri oldu. Universitetə daxil olmadan əvvəl Sveyq Münhenin “Die Gesellschaft” jurnalında müxtəlif təxəllüslərlə yazılar dərc etdirirdi. O, alman jurnalisti Maksimilian Harden və avstriyalı yazıçı-tərcüməçi Karl Emil Frantsosla məktublaşmağa başlayır.

Gimnaziyanı bitirdikdən sonra Stefan Sveyq Vyana Universitetinin fəlsəfə və ədəbiyyat tarixi fakültəsinə daxil olur. Bu fakültə tələbələrə mühazirələrə sərbəst şəkildə qatılmaq imkanı verirdi ki, bu da Stefanın çox vaxtını oxumağa, tərcümələrə, səyahətlərə, resenziyalar yazmağa və yeni süjetlər fikirləşməyə sərf etməsinə imkan yaradırdı. Həyatının bu dövründə o, ilk dəfə özünü tamamilə sərbəst və müstəqil hiss etdi. Valideyn evinin rahatlığındansa, kirayə tutduğu bir otaqlı mənzili üstün tutdu.

Təhsilinin birinci semestrində müəllif şeirlərini yenidən oxuyub redaktə edir ki, kitab üçün – bütöv bir poetik toplu üçün – ən yaxşılarını seçsin. Beləliklə, 1901-ci ilin aprelində Berlinin “Schuster & Loeffler” nəşriyyatı Stefan Sveyqin şəxsi vəsaiti ilə sponsorluq etdiyi “Gümüş tellər” kitabını çap edir. Toplu Avstriyada uğur qazanır və tənqidçilər tərəfindən müsbət qarşılanır. Stefan kitabın bir nüsxəsini dahi avstriyalı şair Rayner Rilkeyə göndərir. Ona cavab olaraq Rilke öz əsərlərini gənc istedada yollayır. Beləcə, onların uzun illər davam edən dostluğu başlayır.

1904-cü ilin yayında şair fəlsəfə üzrə doktor elmi dərəcəsi alır və universiteti bitirir. O, Londona və Parisə yollanır, ardınca İtaliya və İspaniyanı, daha sonra Hindistanı, Hind-Çini, ABŞ-ı, Kubanı və Panamanı ziyarət edir. Birinci Dünya müharibəsinin son illərini (1917–1918) İsveçrədə yaşayır, sonra Zaltsburq yaxınlığında məskunlaşır. Uzun səyahətlər yazıçının yaradıcılığına mane olmur – əsərləri yeni məzmun qazanır, insanın daxili aləmi ön plana keçir.

Birinci Dünya müharibəsi — nifrətin və kor qəddarlığın alovlandığı dövr Sveyqdə fəal müqavimət ruhu oyadır. O, bu zaman fransız yazıçısı və ictimai xadimi Romen Rollan haqqında esseni çap etdirir və Rollanı “Avropanın vicdanı” adlandırır. Müharibə illərində Rollan Avropanın pasifist təşkilatlarında fəal iştirak edir, çoxsaylı antimüharibə məqalələri yazırdı. Rollanın bu məqalələri “Döyüşdən yuxarıda” və “Öncüllər” toplularında yer alır. 1915-ci ildə o, “Əsərlərinin yüksək idealizminə, həqiqətə sevgi və mərhəmətinə görə” ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alır.

1918-ci ildə Stefan Sveyq qanlı müharibəyə etiraz səsi olan “İeremiya” adlı antimüharibə dramını çap etdirir. Burada müəllif qədim əhvalatı müasir mesaj üçün istifadə edir: peyğəmbər İeremiya kralı və xalqı Xaldeylərə qarşı Misirin tərəfində müharibəyə girməməyə çağırır və Yerusəlimin məhvinə işarə edir. Müharibə senzurası şəraitində müəllif bu yolla öz antimi¬litarist fikirlərini çatdıra bilirdi. İeremiya - Sveyqin ilk qəhrəmanlarından biri idi ki, mənəvi qəhrəmanlığını təkbaşına göstərirdi. O, xalqın xeyrini istəyirdi, lakin öz dövründə bu, anlaşılan deyildi.

Müharibə bitdikdən sonra Sveyq “öz dünyasını yenidən qurmalı” olur. Yazıçı Frederike Mariya fon Vinternitslə evlənir və Zaltsburqa köçür.

Stefan Sveyqin novella ustası kimi yaradıcılıq üslubu XX əsrin 20-ci illərinin əvvəlində tam formalaşdı. “Amok” (1922), “Naməlum qadının məktubu” (1922), “Hisslərin çaşqınlığı” (1927), “Şahmat novellası” (1941), “İnsanlığın ulduzlu anları” (1927), eləcə də “Erasmın triumfu və faciəsi” (1934), “Mariya Stüart” (1935) kimi məşhur əsərlərini yazır.

Yazıçının ustalığı qəhrəmanların daxili dünyasını, psixoloji vəziyyətini dəqiq və incəliklə təsvir etməsindədir. O, bunu birinci şəxs dilindən danışma, daxili monoloq, xarakterik detallarla təsvir kimi psixoloji üsullarla həyata keçirir. Bir çox novellalarında konflikt tədricən artır və kulminasiyaya doğru psixoloji gərginlik dərinləşir.

Onun “Amok”u insan ruhunun mürəkkəb və ziddiyyətli vəziyyətlərini təsvir edən əsərlərdən biridir. Novellanın süjeti baş qəhrəmana bir yad adamın danışdığı hekayədən ibarətdir. Bu, “hekayə içində hekayə” üsuludur ki, Sveyq bunu digər əsərlərində də istifadə edir.

Hadisələr 1912-ci ilin martında Neapol limanında baş verir. Bir neçə gündən sonra avropalı qəzetlər bu hadisə haqqında yazacaqlar. Gerçək səbəbləri isə biz daha sonra öyrənirik: qayığa minən hekayəçi tropik kənddə yaşayan həkimin tragik taleyini danışır. O, bir qadın xəstəsinə qarşı nəzarətsiz ehtirasın əsiri olur və “amok” adlandırılan psixi xəstəliyə bənzər vəziyyətdə özünü tamamilə itirir.

– Amok?.. Nəsə xatırlayıram... Bir növ sərxoşluq... malaylar arasında...

– Bu, sərxoşluqdan daha artıqdır... Bu, it hikkəsinə bənzər qəzəbdir... Mənasız, qanlı monomaniya tutmasıdır... Amok tutan adamı heç nə saxlaya bilməz... Onun yaxınlaşdığını görəndə kəndlərdə “Amok! Amok!” deyə qışqırırlar, hamı qaçar... O isə qarşısına çıxanı öldürə-öldürə qaçar... Ta ki, onu güllələyələr...

Sveyq tez-tez öz novellalarını həyatda böyük rol oynamış, lakin layiq olduğu şöhrəti qazanmamış adamlara həsr edirdi. “Hisslərin çaşqınlığı” da belə əsərlərdəndir. Burada 60 yaşlı filologiya professorun (Roland) yubileyi üçün toplanmış elmi əsərlər kitabını alır və onun həyat yolunun necə birtərəfli təsvir edildiyinə təəccüblənir. Bu onu öz gəncliyini və həyatını dəyişmiş müəllimi xatırlamağa sövq edir.

Gənc Roland Berlin universitetlərindən birində ingilis filologiyasını oxusa da, dərslərə getmir, vaxtını boş keçirirdi. Atası bunu öyrənincə, Roland xəcalət içində kiçik bir şəhərdəki universitetə köçməyə razı olur. Burada o, elmlə ciddi maraqlanmağa başlayır və onu elmə bağlayan ilk insan ingilis ədəbiyyatı professoru olur.

Sveyqin “Naməlum qadının məktubu” novellası ömrü boyu davam edən dərin və qarşılıqsız sevginin hekayəsidir. Yazıçı R. bir qadından məktub alır - artıq həyatda olmayan qadından. Məktubda qadın öz həyatını və illərlə gizli sevgi duyduğu adama olan hisslərini təsvir edir. O, yazıçı R.-i ilk dəfə uşaqkən görüb və o vaxtdan etibarən bütün həyatını ona həsr edib. O isə bu sevgini bilməyib...

Müharibədən sonra Sveyq Avropanı və Amerikaları dolaşmağa davam edir. O, xüsusilə SSRİ-yə səfərini “həyəcanverici” adlandırır. 1928-ci ildə o, Lev Tolstoyun yüz illik yubiley tədbirində Avstriya ədəbiyyatının nümayəndəsi kimi çıxış etmək üçün dəvət alır. Bu səfərin ən vacib hadisəsi Maxim Qorki ilə ilk görüşü idi.

İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Stefanın həyatı yenidən alt-üst olur. O, arvadından ayrılır, Avstriyanın işğalından əvvəl Zaltsburqdan Londona köçür. Yazıçı öz gənc katibəsi Şarlotta Altmannla evlənir. 1940-cı ildə Latın Amerikasına, sonra ABŞ-a gedirlər, daha sonra Braziliyanın Petropolis şəhərində məskunlaşırlar. Burada Stefan Sveyq ən məşhur əsərlərindən birini - “Şahmat” novellasını yazır.

Hadisələr Nyu-Yorkdan Buenos-Ayresə gedən paroxodda baş verir. Sərnişinlər arasında məşhur şəxs — şahmat üzrə dünya çempionu Mirko Çentoviç də var. Hekayəçi onunla tanış olmaq və ona meydan oxumaq istəyir. Novella iki hissəyə bölünür: birinci hissə Mirko Çentoviçin qəribə və soyuq xarakterini göstərir.

İkinci hissə isə doktor B.-nin hekayəsidir. O, gestapo tərəfindən həbs olunur və boş bir otel otağında tək-tənha saxlanılır. O, təsadüfən tapdığı şahmat kitabı ilə vaxt keçirməyə başlayır. Bu iş əvvəlcə onu sakitləşdirir, lakin sonra kitabdakı bütün partiyaları onlarla dəfə təkrarladıqdan sonra o, öz zehnində öz-özü ilə şahmat oynamağa başlayır və bu, onun psixikasını parçalayır.
Tədqiqatçılar hesab edir ki, Sveyqin qaçqınlıq həyatı, müharibədən sığınacaq axtarması, doğma evdən uzaqlıq hissləri doktor B.-nin obrazına güclü təsir edib.

***
Doğma evdən ayrılıq, dostlardan və yaxınlardan uzaqlıq, ana dilində nəşr imkanının olmaması Sveyqin psixoloji durumunu daha da ağırlaşdırırdı. Cəbhə xəbərləri onu depressiyaya salırdı.

1942-ci il fevralın 22-də Stefan Sveyq və həyat yoldaşı Şarlotta Altmann intihar edirlər.

Yazıçı intiharından əvvəl dostlarına və həmkarlarına vida məktubları yazır. O məktublardan biri keçmiş arvadı Frederikeyə ünvanlanmışdı:
«Əziz Frederike! Bu məktubu alanda mən artıq özümü daha yaxşı hiss edəcəyəm. Sən məni Ossininqdə gördün və bilirsən ki, sakitlik dövründən sonra depressiyam daha da kəskinləşdi. Mən o qədər əzab çəkirdim ki, heç nəyə diqqətimi cəmləyə bilmirdim. Və sonra bu əminlik ki, biz öz evimizə qayıda bilməzdən əvvəl müharibə illərlə davam edəcək - məni tamamilə ruhdan salırdı… Sənin uşaqların var və deməli, onların qarşısında borcun var. Sənin geniş maraqların və hələ çox gücün var. Əminəm ki, sən daha yaxşı zamanlar görəcəksən və depressiya içində olan mənim niyə daha çox gözləyə bilmədiyimi anlayacaq və məni bağışlayacaqsan.…Uşaqlarına ürəkdən salamlarımı çatdır və mənə yazığın gəlməsin. Stefan. Sənə ən xoş arzularımı göndərirəm. Cəsur ol. Sən bilirsən ki, mən sakitəm və xoşbəxtəm.»

Braziliyanın hökumətinə yazdığı məktub isə belə bitirdi:

«Altmış yaşdan sonra həyatı yenidən başlamaq üçün xüsusi güc lazımdır. Mənim gücüm isə uzun sürgün illərində tükənib. Ona görə də həyatımın əsas sevincini təşkil edən intellektual işimi və azadlığımı qoruyaraq indiki anda vida etməyi üstün tuturam… Mən gedirəm, siz isə, dostlarım, uzun gecədən sonra sübhün işığını görəsiniz!»

Stefan Sveyq öz əsərlərində insanın psixoloji vəziyyətlərini ustalıqla izah etməyi bacarırdı. Onun üçün insan həyatı — fədakarlıqlar, şəxsi faciələr və gerçəkləşməmiş arzuların həsrətindən ibarət zəncir idi. O, iki müharibənin şahidi olmuşdu və insanlığın özünü necə məhv etməyə qadir olduğunu görmüşdü. Onun üçün müharibə - dünyanın sonu idi. Sveyq nə vaxtsa gələcək sülhü gözləyə bilmədi, lakin ümid edirdi ki, biz gözləyə biləcəyik:

«Sülh istəyirsənsə – onu hazırla, hər gün, həyatının hər saatında, bütün gücünlə hazırla».

• "Bu xalq vaxtilə müzəffər olmuşdur..." - Aleksandr Dümanın fikirləri
• “Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı” jurnalının builki ilk sayı nəşr olundu
• "Tənhalığın ardınca insan ömrünün finalı gəlirsə..." - Nüşabə Hüseynli