Bu gün ingilis filosofu və müasir siyasi fəlsəfənin banilərindən biri Tomas Hobbsun anım günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə mütəfəkkir haqqında materialı təqdim edir.
Tomas Hobbs 1588-ci ildə İngiltərədə doğulmuş və gənclik illərindən elmə və humanitar sahələrə böyük maraq göstərmişdir. Dünyagörüşü İngiltərə vətəndaş müharibəsinin yaratdığı xaosun təsiri altında formalaşmışdı. Hökumətin çökməsi və dini qarşıdurmalar Hobbsu gücün və nizamın mahiyyətini düşünməyə məcbur edirdi. O hesab edirdi ki, insan təbiət etibarilə qarşıdurmaya meyllidir və ona görə də güclü dövlət qaçılmazdır.
1651-ci ildə yazılmış “Leviafan” dövlət, hakimiyyət, insan təbiəti və cəmiyyət haqqında sistemli bir nəzəriyyə yaradır. Hobbs burada güclü suverenin zəruriliyini əsaslandırır və dövlətin yoxluğunda yaranacaq vəziyyətin necə dağıdıcı ola biləcəyini təsvir edir. Bu kitab həm siyasət nəzəriyyəsinə, həm hüquq fəlsəfəsinə, həm də sosial psixologiyaya təsir göstərmişdir. “Leviafan” metaforası dövlətin hər şeyi əhatə edən gücünü simvolizə edir. Hobbsun bu əsəri hələ də siyasət elmi fakültələrində əsas mənbələrdən sayılır.
Ona görə, insan mahiyyətcə eqoistdir və öz maraqlarını hər şeydən üstün tutur. Hobbs insanın daxili motivasiyasını qorxu, istək və təhlükəsizliyə ehtiyacı ilə izah edirdi. Hesab edirdi ki, insanlar məhz bu instinktlər tərəfindən yönləndirilir. Hobbsun fikrincə, nə əxlaq, nə din, nə də vicdan insanı qarşıdurmadan tam çəkindirə bilmir. Ona görə də insana davranışlarını tənzimləyəcək güclü xarici bir qüvvə — dövlət lazımdır. Bu fikir Qərb humanizmi ilə ziddiyyət təşkil etsə də, realizmi ilə seçilir. Hobbs insanı olduğu kimi görməyə çalışırdı, olması lazım olduğu kimi yox.
Mütəfəkkirə görə, dövlət olmadan insanlar “hamının hamıya qarşı müharibəsi” vəziyyətində yaşayardılar. Bu vəziyyətdə həyat “tənha, kasıb, iyrənc, vəhşi və qısa” olardı. Hobbs bu təsviri sadəcə siyasi təhlil kimi yox, həm də psixoloji müşahidə kimi təqdim edirdi. İnsanların təhlükəsizlik üçün birləşəcəyini və dövlət yaradacağını iddia edirdi.
Hesab edirdi ki, insanlar təhlükəsizlik və sabitlik naminə öz azadlıqlarının bir hissəsini suverənə verirlər. Bu, qarşılıqlı razılaşma — müqavilədir. Hobbsun fərqi ondadır ki, müqavilə xalqla suveren arasında deyil, insanların öz aralarında bağlanır. Yəni onlar bir-birilərinə söz verirlər ki, suverenin qərarlarına əməl edəcəklər. Bu modellə Hobbs dövlətin mütləq səlahiyyətini əsaslandırırdı. Onun fikirləri müasir hüquqi dövlət modelinin əksinə olaraq ciddi mərkəzləşmiş hakimiyyəti müdafiə edir. Bununla belə, nəzəriyyəsi siyasi qeyri-sabitliyin səbəblərini anlamaqda hələ də aktualdır.
Onun fikrincə, dini qarşıdurmalar dövlətin birliyini məhv edir və hakimiyyət parçalanmasına səbəb olur. Hobbs hesab edirdi ki, dini təfsirlər yalnız suverenin nəzarətində olmalıdır. Bu, dövrü üçün çox cəsarətli ideya idi. O, dini mətnləri allegorik şəkildə şərh edir və möcüzələri təbiət qanunları ilə izah etməyə çalışırdı. Hobbsun bu mövqeyi kilsə tərəfindən kəskin tənqid edilirdi. Lakin o, dinin siyasi idarəetmədə ən ciddi risklərdən biri olduğunu düşünürdü.
İnanırdı ki, kainatda baş verən hər bir hadisə mexaniki səbəb-nəticə əlaqəsi ilə izah edilir. Hobbsun fikrincə, insan şüuru belə mexaniki hərəkətlər sistemidir. Bu, Dekartın dualizmi ilə kəskin şəkildə ziddiyyət təşkil edirdi. Hobbs ruh-maddə ayrımını qəbul etmirdi və insanı tamamilə maddi varlıq kimi təsvir edirdi. Ona görə, düşüncə beyin fəaliyyətinin mexaniki nəticəsidir. Bu ideya sonrakı materialist fəlsəfəyə ciddi təsir göstərmişdir.
_1764840864.webp)
Monteskye kimi filosoflardan fərqli olaraq, Hobbs gücün bir əldə cəmlənməsini zəruri sayırdı. Onun fikrincə, hakimiyyət bölündükdə tərəflər arasında rəqabət başlayır və bu, vətəndaş müharibəsinə aparır. Hobbs dövlətin siyasi vahidliyini əsas şərt hesab edirdi. O, paylanmış hakimiyyətin səmərəsiz və təhlükəli olduğunu iddia edirdi. Bu mövqe müasir demokratik prinsiplərlə uyğun gəlməsə də, Hobbs üçün əsas məsələ sabitlik idi. Onun nəzəriyyəsi monarxiyanın legitimliyini gücləndirməyə xidmət edirdi.
Hesab edirdi ki, xeyir və şər obyektiv kateqoriyalar deyil. Hər bir insan üçün yaxşı olan onun şəxsi maraqlarına uyğun gələn şeydir. Ona görə, əxlaq insan davranışını nizamlamaq üçün kifayət etmir. Etik davranış ancaq dövlətin yaratdığı qaydalarla təmin oluna bilər. Hobbs üçün ədalət də müqavilədən doğur, təbiətdə isə ədalət yoxdur. Bu fikir əxlaq fəlsəfəsində böyük mübahisələr yaratmışdır. Hobbs beləliklə normativ etikadan çox, deskriptiv etikaya yaxınlaşır.
Onun fikrincə, insan davranışını anlamaq üçün instinktləri, qorxuları və istəkləri öyrənmək lazımdır. Hobbs ehtirasları psixoloji qanunlarla izah edirdi. O, insanı rasionallıqdan çox emosiyaların idarə etdiyini qəbul edirdi. İnsan davranışının mexaniki səbəblərlə izahı onun bütün fəlsəfəsinin təməlidir. Bu yanaşma sonrakı davranış psixologiyası ilə səsləşir. Hobbs emosiyaların siyasi davranışa təsirini ilk analiz edənlərdəndir.
Biliklərin müşahidə və təcrübə ilə əldə edilməli olduğunu düşünürdü. Hobbs üçün riyaziyyat və fizika elmin ideal modelləri idi. Hesab edirdi ki, sosial hadisələr də mexaniki strukturlara malikdir və onları elmi şəkildə izah etmək olar. Bu baxış müasir sosial elmlərə ciddi təsir göstərmişdir. Hobbs rasional və təcrübəyə söykənən düşüncə tərzini dövrünün ən yüksək səviyyəsinə çatdırmışdı. Elmi metodu bir növ sosial mexanika yaratmaq cəhdi idi. Bu cəhd Qərb elmi ənənəsində mühüm mərhələ sayılır.
Dilin siyasi manipulyasiya üçün necə istifadə oluna biləcəyini dərindən araşdırmışdı. Hobbs hesab edirdi ki, dilin qeyri-dəqiqliyi münaqişələrin əsas səbəblərindən biridir. Terminlərin dəqiq müəyyənləşdirilməsini zəruri sayırdı. Dilin aydınlığı siyasi sabitliyi gücləndirir. Hobbs üçün yanlış mətn şərhi dini və siyasi xaos yarada bilər. Onun dil fəlsəfəsi sonrakı analitik fəlsəfəyə təsir etmişdir. Sözlərin elmi şəkildə yoxlanılmasının tərəfdarı idi.
Monarxiyanı fanatik səbəblərlə deyil, siyasi sabitliyin təminatı kimi müdafiə edirdi. Hobbs üçün əsas problem hakimiyyətin kimdə olması deyil, təhlükəsizliyin necə təmin edilməsidir. Ona görə, güclü mərkəzi hakimiyyət anarxiyanı aradan qaldırır. Hobbs monarxiyanın üstünlüyünü izah etsə də, demokratiyanı da mümkünsüz saymırdı — sadəcə daha zərif struktura malik olduğunu düşünürdü. Onun fikirlərinə görə, demokratiyada fikir ayrılıqları sabitliyi asanlıqla poza bilər. Hobbs bu səbəbdən sabitlik naminə güclü hakimiyyəti müdafiə edirdi.
Tomas Hobbsun insan haqqında pessimist baxışı çoxlarına sərt görünür, lakin reallıqla uyğunluğu səbəbilə geniş şəkildə müzakirə olunur. Hobbs gücün mənbəyini metafizikadan deyil, sosial davranışdan çıxarırdı. Bu, onun nəzəriyyəsini müasir dövrə yaxınlaşdırır. Dövlətin funksiyaları haqqında dedikləri XXI əsrdə belə aktuallığını saxlayır. Hobbsun təhlükəsizlik və sabitlik anlayışları bu gün geosiyasi müzakirələrin mərkəzindədir. İdeyaları demokratik düşüncə ilə ziddiyyət təşkil etsə də, siyasi sabitliyin şərtlərini anlamaqda əvəzsizdir. Hobbs, beləliklə, həm keçmişin, həm də bu günün filosofudur.
