12 avqust alman yazıçı, ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı Tomas Mannın anım günüdür.
Kulis.az bu münasibətlə Elif Tanrıyarın "Bir "Sehrli Dağ" Tomas Mann" yazısını ixtisarla təqdim edir.
“Niyə belə qəribəyəm? Niyə hamı ilə mübarizə vəziyyətindəyəm? Niyə müəllimlərlə aram açıqdır və digər uşaqların yanında yad görünürəm? Və baxın, orta səviyyəli, yaxşı və adi vəziyyətlərini möhkəm qoruyan şagirdlərə. Müəllimləri onları gülməli hesab etmir; onlar şeir yazmırlar, yalnız hər kəsin düşündüyü və yüksək səslə söyləyə biləcəyi fikirləri düşünür və ifadə edirlər. Onlar nə qədər qayğısız, hamı ilə yaxşı münasibətdə yaşayırlar! Bu yaxşı bir şey olmalıdır... Bəs mənim nəyim var?”
Bu sözlər Tomas Mannın ilk dövr əsərlərindən olan “Tonio Kröger” əsərindən bir parçadır. Həssas və son dərəcə duyğusal Tonio Kröger, özünü uşaqlıqdan etibarən cəmiyyətin digər üzvlərindən fərqli hiss edir, səbəblərini tam anlamasa da sezirdi və ömrü boyunca bu “qəribəliyi” ruhunda bir “özəl lənət” kimi daşıyacağını içdən içə bilirdi. Görünüşdə bir hekayə qəhrəmanı olsa da, Tonio Kröger əslində Tomas Mannın özüdür…
Paul Tomas Mann 6 iyun 1875-ci ildə Almaniyanın Lübeck şəhərində dünyaya gəldi. Atası Tomas Yohann Mann bölgənin ən zəngin taxıl tacirlərindən biri idi və iki il ərzində şəhər senatına seçildi. Mann özü valideynlərini belə təsvir etmişdi: “Atam burda bir neçə nəslik köklü Lübeckli idi, amma anam Yuliya Mann da Silva Bruhns həyatına Rio de Janeyroda başlamışdı, orada alman atası ilə portuqal-braziliyalı ananın qızı olaraq dünyaya gəlmişdi.”
Ailənin bu “iki dünyalı” quruluşu Mannın “özəl lənətini” yaradan əsas səbəb idi. Mann ömrü boyu özünü bu iki qütblü dünyada hiss etdi; heç birinə tam mənsub ola bilmədən, hər ikisinə həm heyran, həm də məsafəli yanaşdı. Atasının dünyasını təmsil edən sərt əxlaqlı, intizamlı və nizama bağlı burjua həyat tərzi ilə, musiqi eşqi olan anasının dünyasını təmsil edən duyğusal, gözəllikləri və yaradıcı sənəti sevən, azad ruhlu bohem həyat arasında qalırdı. Tomas Mann ömrü boyu bu iki həyat tərzi arasında sarsılır, ruhundakı sənətçi məntiqini qəbul etməyən burjua əxlaqı ilə mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalırdı.
İlk romanın başlanğıcı
O illərdə Tomas Mann öz sözləri ilə desək, “xoşbəxt bir uşaqlıq” keçirmişdi. Beş övladlı bir ailənin ikinci uşağı idi. Özündən bir neçə yaş böyük qardaşı Henrix də illər sonra onun kimi hörmətli yazıçı olacaqdı. Lakin xüsusilə erkən illərdə fikir ayrılıqları ilə dolu, demək olar ki, əlaqələri qırılmaq üzrə olan gərgin mübahisələrlə dolu bir münasibət yaşadılar. Zaman keçdikcə isə fərqliliklərini qəbul edib bir-birlərinə hörmət etməyi öyrəndilər.
Atasının işini davam etdirməsi üçün Tomasın yaxşı təhsil alması nəzərdə tutulurdu. Ancaq məktəbdə çox yaxşı deyildi və ona tapşırılan işi etməyə qəti şəkildə müqavimət göstərirdi, qəribə bir xarakterə sahib idi.
Atası gənc yaşda, Tomas 15 yaşında ikən dünyasını dəyişdi və ailənin taleyi birdən-birə dəyişdi. Ailənin bütün varidatı pula çevrildi və atanın işi dayandırıldı. Beləcə Tomas və qardaşı Haynrix bundan sonra yalnız yazıçılıqla dolana biləcəkdilər. Bu, Tomas üçün maddi olduğu kimi, ruhən də azadlıq gətirdi — atası sağlığında basdırdığı sənətkar ehtiyaclarını ifadə etmək üçün maneəsiz imkanlar yarandı.
Ana isə kiçik uşaqlarla birlikdə Münhenə köçdü. Tomas məktəbi bitirənə qədər Lübeckdə qaldı, ancaq təhsilini çətinliklə bitirdikdən sonra Münhenə gəldi və orada qısa müddət atasının dostunun sığorta şirkətində çalışdı.
Öz həyatının o dövrünü belə xatırlayırdı: “Qəribə dövr idi. Məmurlar arasında sənədləri kopyalayırdım, eyni zamanda gizli-gizli masamda ilk hekayəm “Gefallen”i yazırdım. M. G. Konrad mənim bir şeirimə baxmış, sosialist və natüralist müzakirə jurnalı “Gesellschaft”da dərc etmişdi. Bu hekayə gənclər arasında bəyənilmiş, həmçinin Rixard Dehmeldən ürəkdən və ruhlandırıcı məktub almağıma səbəb olmuşdu.”
Dörd aydan sonra isə Mann jurnalistlik arzusu ilə işindən ayrılıb Münhen Yüksək Məktəbinə qəbul oldu. Burada tarixdən iqtisadiyyata, sənətdən ədəbiyyat tarixçiliyinə qədər bir çox sahədə təhsil aldı.
“Gefallen”in dərcindən sonra bir neçə il ərzində qardaşı Henrixin redaktoru olduğu digər qısa hekayələri də dövri mətbuatda yayımlandı. İlk hekayəsi ona nüfuzlu “Fischer” nəşriyyatının qapılarını açdı.
İki qardaş yalnız birgə işləmirdi, həm də səyahət edirdi. Tomas qardaşının dəvəti ilə İtaliyada bir il keçirdi və avaraçılıqla keçən ilin sonunda ilk romanının əsasını qoymağa başladı.
Sənət, musiqi, fəlsəfə və ədəbiyyat
1900-cü ilin mayında ilk romanı “Buddenbroklar”ı tamamladı və qısa müddət sonra orduya çağırıldı. 1901-ci ildə isə ilk romanı, bir çoxları üçün şahəsər sayılan “Buddenbroklar” iki cilddə çap olundu. Roman o qədər böyük uğur qazandı ki, bir il ərzində milyon nüsxə satıldı və bu əsər sonradan Nobel ədəbiyyat mükafatını qazanmasına əsas oldu.
İlk roman olmasına baxmayaraq, əsər yüksək səviyyədə idi və mütəxəssislər tərəfindən Mannın ilk andan peşəkar bir yazıçı olduğunu göstərən bir nümunə kimi qəbul edilirdi. Romanın başqa xüsusiyyəti də, digər ilk romanlar kimi, müəllifin öz ailəsinin hekayəsindən ilham alması idi. Alman ədəbiyyatında “bildungsroman” janrının ən yaxşı nümunələrindən biri sayılan “Buddenbroklar” XX əsrin ən önəmli romanlarından biri kimi qiymətləndirilir.
Qısaca desək, roman, Mann ailəsinə bənzər zəngin və qədim bir burjua ailəsinin üç nəsil boyunca yüksəlişi və süqutunu izah edir. Əsər Mannın bütün ədəbi həyatında təkrarlayacağı əsas mövzuları da əhatə edir. Kitab yalnızca ailə hekayəsi deyil, həm də dövrün tarixi fonunu və Şopenhauer fəlsəfəsinin təsirini, həmçinin Vaqner musiqisi və sənətinə dair leytmotivləri ehtiva edir. Bunlar Mannın həyatı boyunca təkrar-təkrar işləyəcəyi mövzular idi.
Gənclik illərində Şopenhauer, Nitsşe, Vaqner, həmçinin Höte, Tolstoy və Dostoyevski onun yaradıcılığına güclü təsir göstərib.
Homoseksualizm mövzusu
“Tonio Kröger” hekayəsində Tonionun dostu Hansa olan dərin, amma çətin sevgi əlaqəsi diqqət çəkir. Bu, Mannın özü də daxil olmaqla, o dövrün cəmiyyətində tabu sayılan homoseksualizmi incə və həssas şəkildə təsvir edir.
Tomas Mann bu mövzunu heç vaxt açıq-aşkar üzə çıxarmasa da, əsərlərində cinsi kimlik və fərdiyyət mövzularına xüsusi diqqət yetirib, daxili gərginlikləri və ziddiyyətləri dərin təhlil edib. Bu da onun yaradıcılığını daha da zəngin və çoxşaxəli edir.
Nobel Mükafatı və sonrakı illər
1929-cu ildə Tomas Mann ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatına layiq görülür. Bu, həm onun özünə, həm də Alman ədəbiyyatına böyük bir şöhrət gətirir. O, həmin dövrdə həm yazıçı, həm ictimai xadim kimi aktiv olur, Almaniyanın sosial və siyasi hadisələrinə münasibət bildirir.
Nasist rejiminin yüksəlişi ilə Mann Almaniyanı tərk edir və ABŞ-da mühacir həyatı yaşayır. O, Almaniyada baş verən faşist rejimini qətiyyətlə tənqid edir və azadlıq, demokratiya ideyalarını dəstəkləyir. Mannın bu mövqeyi onun əsərlərində də əks olunur.
Tomas Mann dünya ədəbiyyatına gətirdiyi dərin fəlsəfi, sosial və estetik mövzularla, zəngin xarakter yaratma bacarığı ilə seçilir. Onun əsərləri insanın daxili dünyasını, ictimai münasibətləri, ailə tarixçəsini və bəşəri dilemmanı ustalıqla bir araya gətirir.
Onun həyatı və yaradıcılığı iki mədəniyyətin — alman burjua əxlaqı ilə daha azad, yaradıcılıq yönümlü hisslər dünyasının — qovşağında keçmiş, bu da onun əsərlərinə dərinlik və universal məna verib.
