Bu gün amerikalı yazıçı Don Delillonun doğum günüdür.

Kulis.az bu münasibətlə müəllif haqqında materialı təqdim edir.

Don Delillo XX əsrin sonu Amerika nəsrinin ən mühüm simalarından biri hesab olunur. O, 1936-cı ildə Nyu-Yorkda italiyan mühacir ailəsində doğulmuşdur. Erkən yaşlarından şəhərin çoxmədəniyyətli ritmi onun yazıçı dünyagörüşünü formalaşdırıb. Delillo universitet illərində reklam agentliklərində işləyib və bu təcrübə sonradan onun dilinə və ironiyasına xüsusi təsir göstərib. 1960–70-ci illərdə Amerika ictimai həyatındakı mediaya, istehlakçılığa və kütlə psixologiyasına dərindən maraq göstərməyə başlayıb. Bu mövzular bütün yaradıcılığı boyu davam edən əsas xəttə çevrilmişdir. Delillo özünü “mədəniyyətin kənar müşahidəçisi” adlandırırdı.

Yazıçının “Amerikana” adlı ilk romanı 1971-ci ildə işıq üzü görüb. Bu əsər Delillonun kütləvi mədəniyyət və media haqqında ilk geniş ədəbi təcrübəsi hesab olunur. Romanda Amerika həyatının xaricən parlaq, daxildən identitet böhranı ilə dolu tərəfləri göstərilir. Delillo ilk romanında Amerikanın “özünü film kimi yaşamaq” tendensiyasına parodiyaya yaxın üslubla yanaşır. Kitab tənqidçilər tərəfindən fərqli və ümidverici debüt kimi qiymətləndirilib. Bu əsər Delillonun gələcək böyük romanlarının tematik əsasını qoymuşdu.

Don Delillonun yaradıcılığında dilə xüsusi münasibət mühüm yer tutur. O, dili sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, insanların dünyanı hiss etmə tərzi kimi dəyərləndirirdi. Delillo hesab edirdi ki, müasir insan informasiyanın içində “boğulur” və dil bu xaosu anlamaq üçün bəzən yetərsizdir. Onun yazı stilində qısa, kəskin və sarkastik cümlələr media dövrünün ritmini əks etdirir. Delillo dili hər zaman ideoloji və siyasi manipulyasiyalarla əlaqələndirib. O, tez-tez informasiya məkanının insan davranışını formalaşdırdığına işarə edib. Bu yanaşma onu postmodernist müəllif kimi tanıdan əsas üslubi cizgilərdəndir. Delillonun dilə münasibəti həm də bir çox akademik araşdırmalarda ayrıca mövzuya çevrilmişdir.

Müəllifin ən məşhur romanlarından biri “Ağ səs”dir (White Noise). 1985-ci ildə nəşr olunan bu roman müasir insanın informasiya səs-küyü altında yaşadığı narahatlığı ədəbi formada təsvir edir. Əsər postmodernizmin əsas nümunələrindən biri kimi qəbul olunur. Kitabda ölüm qorxusu, texnologiyanın həyatdakı yeri, medianın insan şüuruna təsiri kimi mövzular işlənib. “Ağ səs” Amerika universitet mühitindəki intellektual boşluğu da incə satira ilə ifşa edir. Roman çıxan kimi geniş rezonans yaratdı və Delilloya milli miqyasda şöhrət qazandırdı. 2022-ci ildə roman əsasında film də çəkildi. Əsər bu gün də müasir ədəbiyyat kurslarında əsas mətnlərdən biri kimi tədris olunur.

Delillo “Libra” romanında Con Kennedi sui-qəsdinin alternativ versiyasını təqdim edir. 1988-ci ildə çap olunan bu əsər ABŞ tarixinin ən mübahisəli hadisələrindən biri olan JFK qətlinə yeni ədəbi perspektiv gətirir. Delillo tarixi faktlarla bədii təxəyyülü birləşdirərək, Lee Harvi Osvaldın psixoloji portretini ən incə detallarına qədər araşdırıb. Romanın əsas ideyalarından biri sistemlərin fərdi insan talelərini necə formalaşdırmasıdır. “Libra” tənqidçilər tərəfindən həm tarixi, həm də fəlsəfi roman kimi qiymətləndirilib. Delillo bu əsərdə ictimai narrativlərin necə yarandığını və həqiqət anlayışının necə manipulyasiya edildiyini kəskin tərzdə göstərir. Kitab ABŞ-da geniş müzakirələrə səbəb olmuşdur. Delillo özü hadisəni “Amerikanın böyük miflərindən biri” adlandırır.

"Yeraltı dünya" (Underworld) Delillonun ən monumental romanı hesab olunur. 1997-ci ildə işıq üzü görən əsər 20-ci əsr Amerika tarixini çoxlaylı perspektivlərdən izah edir. Roman soyuq müharibə dövrünün psixoloji, siyasi və mədəni atmosferini geniş panoram kimi təsvir edir. Delillo bu əsərdə atom qorxusunu, nüvə təhlükəsini və insan-nəsnə münasibətlərini dərin fəlsəfi çalarlarla araşdırıb. Tənqidçilər bu əsəri həm struktur, həm dil, həm də ideya baxımından müasir epik roman kimi dəyərləndiriblər. Kitab Amerika ədəbiyyatının “böyük roman” ənənəsini yenidən canlandıran əsər sayılır. Delillonun yaradıcılığının zirvəsi kimi qəbul olunur. Əsər həm oxucu, həm də akademik dairələrdə kult statusu qazanmışdır.

Don Delillo özünü “Amerikanın qaranlıq tərəfinin salnaməçisi” adlandırırdı. Onun romanları hər zaman sosial gərginliklərə, terrora, güc strukturlarına və psixoloji parçalanmalara diqqət yönəldib. O, kapitalizmin yaratdığı dəyər boşluqlarını və insanın mənəvi tənhalığını ustalıqla təsvir edib. Delillo modern insanın özünü dünyadan necə təcrid etdiyini dərin fəlsəfi cümlələrlə göstərirdi. Müasir həyatın texniki və informasiya tərəflərini daim tənqidi prizma ilə incələyirdi. Bu mövzular onun bütün romanlarının ideya mərkəzini təşkil edir. Delillo öz əsərlərində “ümumi narahatlıq hissi” yaradır. Bu da onu postmodernizm ədəbiyyatının yaradıcı simalarından birinə çevirir.

O, amerikalı postmodernistlərin əsas nümayəndələrindən biri kimi qəbul edilir. Onunla eyni xəttdə Tomas Pinçon, Pol Oster və Uilyam Qaddis kimi müəlliflər dayanır. Delillo postmodernizmin tipik xüsusiyyətlərini - parçalanmış mətn, çoxsəslilik, media təsiri, simulyasiya və tarixə alternativ baxışları uğurla birləşdirib.

Yazıçı uzun illər ictimai həyatdan uzaq dayanmağa üstünlük verib. Delillo mediadan qaçan, müsahibə vermək istəməyən müəlliflərdən idi. O, yaşadığı həyatı sakitlik və sadəlik üzərində qurmuşdu. Səs-küylü tədbirlərdən uzaq olurdu. Bu təcrid onun üslubuna da təsir edirdi.

Don Delillo Amerika mədəniyyətində qorxu və paranoya mövzularını geniş şəkildə araşdırmışdır. O, xüsusilə, Soyuq müharibə dövrünün yaratdığı şüuraltı qorxunu və nəzarət mexanizmlərini bədii şəkildə təsvir edib. Delillo hesab edirdi ki, müasir insan daim görünməyən təhlükələrin içində yaşayır. Bu təhlükələr bəzən texnologiya, bəzən siyasət, bəzən isə kütləvi informasiya vasitələri şəklində meydana çıxır. Delillonun bu mövzudakı təsiri həm Amerika, həm Avropa, həm də rus yazıçılarında hiss olunur. Xüsusilə, Sorokinin distopik mətnlərinə böyük təsir göstərmişdir.

Don Delillonun təsiri kino və incəsənətin digər sahələrində də hiss olunur. Onun əsərləri bir çox məşhur rejissorları ilhamlandırmışdır. Xüsusən, “Kosmopolis” romanının ekranlaşdırılması Delillonun kino dilinə uyğunluğunu göstərir. Delillonun dialoqları və atmosferi kinoda tez-tez istifadə olunan estetikaya yaxın hesab olunur. Onun mövzularının kino üçün çox əlverişli olması rejissorların diqqətini cəlb edir. Delillo özü də kinematoqrafiyaya böyük maraq göstərib. O, bir neçə ssenari üzərində işləyib və kino dilinin bədii nəsrlə oxşarlıqlarını araşdırıb.

Yazıçı texnologiyanın insan həyatında yaratdığı problemlərə daim diqqət yetirirdi. O, texnologiyanın insanı gücləndirməklə yanaşı onu təcrid etdiyini də göstərirdi. Delillonun fikrincə, müasir cəmiyyətdə insanların bir-biri ilə ünsiyyəti daha çox mexaniki hala gəlib. Bu motiv “Kosmopolis” və “Zero K” romanlarında daha aydın görünür. Delillo insanın texnologiya ilə birləşərək öz təbiiliyini itirdiyi bir gələcək təsviri yaradır. Bu yanaşma onu həm də distopik ədəbiyyata yaxınlaşdırır.

Don Delillo müasir ədəbiyyatda “böyük sualların yazıçısı” kimi tanınır. O, insanın kim olduğu, haraya getdiyi, tarix qarşısında nə qədər məsuliyyət daşıdığı kimi fundamental suallara qayıdır. Delillo hesab edirdi ki, insan öz həyatını başa düşmək üçün daim sual verməlidir. Onun romanlarında gündəlik həyatın arxasında dərin fəlsəfə gizlənir. Delillo insan davranışının köklərini araşdırır və sosial sistemlərin insanı necə manipulyasiya etdiyini göstərir. Yazıçı heç vaxt asan cavablar təklif etmir, oxucunu düşünməyə məcbur edir. Onun əsərləri həm ideya, həm estetika, həm də dil baxımından müasir ədəbiyyatın ən ciddi nümunələrindən sayılır. Delillonun yaratdığı ədəbi miras bu gün də dünya ədəbiyyatının inkişafında mühüm yer tutur.

• Amma şəkilləri olmur qucaqlamaq... - Günün mahnısı
• Kurt Şnayderin psixopat təsnifatı - Siyahıda kimlər var?
• Heç vaxt yağış yağmayan, azadlığın günah olduğu şəhər