Klassik poeziyada lirika ustaları tərəfindən ən çox istifadə olunan poetik təsvir obyektlərindən biri “badə”, “mey”, bəzən isə “qədəh”, “əyaq” sözləri ilə paralel işlədilən “şərab” anlayışıdır. Məqamından asılı olaraq şairlər bu sözü bəzən müstəqim mənada, çox hallarda isə təsəvvüfdə ifadə olunan mücərrəd anlamda istifadə ediblər.
Həyatından bildiyimiz kimi, çağdaşları dinə, şəriətə olan sərbəst yanaşmasına görə Seyid Əzim Şirvanini “kafir, dinsiz” hesab edirdilər. Bunun səbəblərindən biri də onun lirikasında şərab və meyxanə haqqında yazdığı şeirlərin üstünlük təşkil etməsidir. Lakin şairin yaradıcılığında tez-tez rast gəlinən “şərab” obrazı bəzən müəllifin sevincini, nəşəsini, həyat sevgisini ifadə etsə də, əksər hallarda təsəvvüflə, vəhdəti-vücudla bağlı dünyagörüşünü əks etdirən rəmz olaraq meydana çıxır. Bir neçə nümunə əsasında Seyid Əzimin lirikasında şərab anlayışına münasibəti aydınlaşdırmağa çalışaq:
Minayi-meyi aldım əba altına, zahid
Gəl tökmə bunun qanını kim, Ali-əbadır.
Tökmə meyi-nabı yerə, ey zahidi-gümrah,
Bu, xuni-xuda, xuni-şəhi-Kərbübəladır
Bu qəzəldə şair xeyli cəsarətli fikirlər qələmə alıb. Sufi poeziyasındakı İlahi eşq və mey-qan-İlahi nur keçidi nəzərə alınmasa, şeirdə müəllifin ateistik fikirlər irəli sürdüyünü, şəriətdə haram buyurulan şərabı Allahın və Kərbəla şəhidlərinin qanına bərabər tutduğunu düşünmək olar. Seyid Əzim bu şeirdə meyi nəinki müqəddəs beşliyin qanına bərabər tutur, onu hətta “xuni-xuda”, yəni “Allahın qanı” adlandırır. Lakin burada müstəqim mənada meydən söhbət getmir. Məhəmməd peyğəmbər (s.) və onun ailəsinin dörd üzvünü “Ali-Əba” edən ürəklərindəki Yaradana olan intəhasız sevgi və İlahi hikmətlərə aşinalıqdır. Onların qanı öz varlıqlarında yaşatdıqları İlahi nuru, sevgini, böyük eşqi simvolizə edir. Şəriət əhlinin leksikonunda mövcud olan “Sarullah”, yəni “Allahın qanı” kəlməsi eşqdən axan bütün qanların mənbəyi olaraq ifadə olunur.
Meydən qərəzin bilməsə, bak eyləmə, nadan,
Zövq əhli bilir kim, bu nə meydir, nə səfadır.
Müəllif həmin şeirdəki bəzi ifadələrin kifayət qədər cəsarətli olduğunu nəzərə alaraq, qəzəldəki mənanı izah etmək üçün bu beyti yazıb. Hər halda bu beytdən sonra hələ də şairin ateistik fikirlərlə çıxış etdiyini iddia etmək doğru deyil. Təkcə bu qəzəldə deyil, daha bir neçə şeirində Seyid Əzim yazdıqlarının rəmz olduğunu, doğru başa düşülmədiyini bildirir. Amma görünür ki, bu sözlərə məhəl qoyulmamış və onu ateistik ruhlu şair kimi tanımaqda və tanıtmaqda davam etmişlər. O, Qarabağlı Nalan təxəllüslü şairə müraciətlə yazdığı mənzum məktubunda belə deyir:
Gərçi biz şairi-xoşətvarıq,
Madihi-əhli-beyti-ətharıq.
Abi-kövsərdü badədən mənzur,
Sadədəndir murad hurü qüsur.
Bizə meyxanə baqi-rizvandır,
Saqimiz ona şahi-mərdandır.
Göründüyü kimi, burada şair onu qınayanlara əsərlərindəki badə obrazının sadəcə bir rəmz olduğunu aydın şəkildə izah edir. Lakin bununla belə, materialist ideologiyanın tələblərinə uyğun olaraq, sovet tədqiqatçıları müəllifin sözlərini belə şərh edirdilər ki, Seyid Əzim bu fikirləri özünümüdafiə üçün yazıb, əslində isə o, şeirlərində “vəhdət” şərabını deyil, içilən adi üzüm şərabını təsvir və mədh edib. Tədqiqatçılar həmçinin onu da qeyd edirdilər ki, belə şeirlərin əhəmiyyəti şərabı mədh etməsində deyil, bu vasitə ilə dini etiqadın əksini təşkil edən dünyəviliyi təbliğ etməsində, həmin şeirlərin ateistik Xəyyam ruhunu daşımasındadır. Halbuki, qəsidədə müəllif özü yazır ki, əgər rəmzi mənaları şərh edilməsə, aydınlaşdırılmasa, hətta bəzi Quran ayələri belə anlaşılmaz qalar; çünki hər sözün zahiri mənası ilə yanaşı, batini mənası da var.
Tədqiqatçı K. Ernst sufi poeziyasında eşq və şərab anlayışlarının işlədilməsinin tarixçəsini araşdırarkən qeyd edir ki, bu simvollar təsəvvüf şeirinə saray ədəbiyyatından keçib. O dövrdə ərəb xilafəti Atlantik okeandan Hindistana qədər böyük bir ərazini tutmuşdu və ərəb zadəganları İran şahları və Roma hökmdarlarına məxsus olan bir ənənəni davam etdirərək ovdan qayıdandan sonra yaşıl meşənin ortasında yerləşən xristian monastrlarında kiçik məclislər təşkil edirdilər. Bu məclislərdə xristian qaydalarına uyğun olaraq, spirtli içki verilir və içkiləri gənc qızlardan və oğlanlardan ibarət saqilər paylayırdılar. Saray şairləri bu məclisləri tərənnüm edərkən şərabı, saqini bol-bol vəsf edirdilər. Sonradan bu ənənə sufi poeziyasına keçərək simvolik anlam daşıyıb, zahirən yenə də saqini, şərabı, sevgilini vəsf edən təsəvvüf şairləri bu adlar altında Yaradanı, şeyxi, İlahi eşqi nəzərdə tutublar.
Bəlli olduğu kimi, İslam qayda-qanunlarına görə, spirtli içki qəbul etmək qadağan olunsa da, nicat taparaq Cənnətə düşəcək insanlara Quranda şərab vəd edilir: “...və ləbələb doldurulmuş qədəhlər də vardır!” (78: 12) və yaxud “Onlara möhürlü şərabdan içirdiləcəkdir” (83: 25) kimi ayələr buna misal ola bilər. Cənnətin bu şəkildə təsvirinin də təsəvvüf poeziyasında şərabın, meyin həddən artıq simvolizə edilməsində müəyyən qədər rolu olub. Çünki Quranda qeyd olunduğu kimi, Cənnətdə içiləcək şərab heç də ağlı başdan çıxaran spirtli içki deyildir. Belə ki, “Əl-Vaqiə” surəsində bu xüsusda deyilir: “...çeşmə şərabı ilə dolu badələr, bardaqlar və qədəhlərlə – ondan başları ağrımaz və məst olmazlar...” (56: 18-19) Şair də bu xüsusda belə deyir:
Vaiz, dedin behiştdə vardır əyaği-mey,
Başınçın, ol əyağ bu saqi əyağıdır.
Seyid Əzimin yaradıcılığını yalnız ifadələrin zahiri mənalarına istinad edərək anlamaq qeyri-mümkündür, bunun üçün sözün sehrinə varmaq, mənası göz ölçüsündən itən şeirin üzərinə çəkilmiş incə örtüyü açmağa çalışmaq lazımdır.
Şəbi-vəsl olsa o məhdən mənə bir cam bərat,
Yegdir ondan ki, şəbi-Qədrdə yüz min həsənat.
Beytin açıqlaması belədir ki, vüsal gecəsində o yar mənə bir cam hədiyyə etsə, Qədir gecəsindəki yüz min ehsandan daha üstün olar. Belə ki, təsəvvüf fəlsəfəsinə görə, eşq insana Allahla bəşər övladı arasındakı ilk əhd-peyman günü, yəni “ruzi-ələst”də, ilkin məclisdə təlqin edilmiş və insan bu eşqin sevinc və zövqündən məst olub. Şair də beytdə həmin ilkin məclisdə paylanmış şərabdan – İlahi hikmətlərin açarından bəhs edir. Yaxud başqa bir qəzəldə yenə insanın yaradılışdan eşq şərabı ilə “yoğrulduğu” fikri ifadə olunur:
Tərki-mey əmrilə qəmnak etmə, ey vaiz, bizi –
Kim, məzaqi-canımız meydən tapıbdır ibtihac.
Şeirlərindən də bildiyimiz kimi, Seyid Əzim bir müddət özü də şərab içmiş, lakin sonda onun zərərli bir nemət olduğu fikrinə gəlmişdir. Belə şeirlərin bir qismində o, içki içməməyi tövsiyə edir, şəraba aludə olmağı pisləyir.
Evlər yıxıldı dəhrdə şürbi-şərabdən,
İbrət götür şərabın üzündə hübabdən.
Hali-hübab mətləbimə bir işarədir,
Bu ariyətsəradə sözüm istiarədir.
Şair şərabın üzündəki köpüyü misal gətirərək qeyd edir ki, o köpük dağılıb yox olduğu kimi, içki də bir çox evlərin yıxılmasına gətirib çıxarır. Seyid Əzim etiraf edir ki, onun bəzi günahlarına səbəb sərxoşluğu olub. Odur ki, şəriətlə haram buyurulan, Peyğəmbərin (s.) içmədiyi, fitnə-fəsada səbəb olan içkini pisləyərək onu içməməyi tövsiyə edir, tövbə etdiyini bildirib Allah dərgahında bağışlanma diləyir.
İçmə şərabı-nabı ki, ümmül-fəsaddır,
Hər fitnədən şərab fəsadı ziyaddır.
Beləliklə, bu kiçik araşdırma belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki, “mey” və “şərab” anlayışlarını yaradıcılığında tez-tez istifadə edən Seyid Əzim Şirvani bəzən onu maddi nemət olaraq təsvir etsə də, əksər hallarda bu ifadəni təsəvvüf poeziyasındakı simvolik anlamda işlədib.
