Kulis.az Rəhman Mirzəlizadənin sabiq təhsil naziri, Riyaziyyat və Müxanika İnstitutunun direktoru professor Misir Mərdanovla müsahibəsini təqdim edir.
- Misir müəllim, çox məşğulsunuz. Bu yaşda iş sizi yormur ki?
- Yorsa da, düşünürəm ki, gərək nə qədər imkanım var, cəmiyyətə fayda verəm. Müxtəlif tədbirlərdə iştirak edirəm və bir institut direktoru kimi xeyli işim olur. Doğrudur, axşam evə gedəndə yoruluram, ancaq mənə elə gəlir ki, hər kəs öz üzərinə düşən vəzifəni yerinə yetirməyə çalışmalıdır. Ölkənin inkişafı tək bir nəfərdən yox, 10 milyon adamdan asılıdır. Hərə öz üzərinə düşən işi görməlidir. Bu gün Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoruyam və buranın inkişafı üçün əlimdən gələni etməliyəm.
- Açığı, sizə ən az ünvanlanan suallardan biri də institutun fəaliyyətidir. Necə gedir? Hansı işlər görülür?
- Bir müddət bundan əvvəl ölkə rəhbərliyi qərar qəbul edib ki, elm və təhsil nazirliyinə tabe olan elmi-tədqiqat institutlarını birləşdirsinlər. Bu birləşmənin necə olacağını gözləyirik. Ancaq eyni zamanda gündəlik işimizi davam etdiririk. Doktorant, dissertantlarla çalışırıq. İnstitutda 4 jurnal var. Onların çap edilməsi ilə məşğul oluruq.
- Qərbi Azərbaycan icması ilə bağlı hansı proseslər gedir?
- İcmada əsasən, Qərbi Azərbaycanla bağlı yazılmış yeni kitabların təqdimatında iştirak edirəm. Bu yaxınlarda yeni bir kitabın da təqdimatında iştirak etdim. Arxiv materialları əsasında Qərbi Azərbaycanda təhsil, mədəniyyət, tarix o kitabda var. Bilmədiklərimiz və bilmək istədiyimiz mövzularla bağlı işlər gedir. Bu mənada icmanın fəaliyyətini yüksək qiymətləndirirəm.
- Bu yaxınlarda Vaşinqtonda sülh müqaviləsi paraflandı. Bu paraflanmadan sonra Qərbi Azərbaycan İcmasının hərəkət istiqamətində, fəaliyyətində bir dəyişiklik oldu?
- Hər halda müəyyən dəyişiklik oldu. Açığını deyək ki, o sənəd paraflanana qədər biz qayıdış konsepsiyasının daha sürətlə həyata keçməsini istəyirdik. O sənədin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müharibə dayandı, daha ərazi iddiaları yoxdur, hərə öz torpağında inkişaf edir. Və Azərbaycanla Ermənistan arasında kommunikasiyalar, əlaqələr yaranmağa başlayır. Əvvəlki dövrlərə uyğun addımlar atılması gözlənilir.
- Bəs qayıdış konsepsiyası barədə vəziyyət necədir?
- Qayıdış konsepsiyası əvvəl hansı istiqamətdə idisə, yenə o cürdür. Əvvəl də sülh yolu, beynəlxalq təşkilatların razılığı ilə, Ermənistanın təminatı əsasında qayıtmaq nəzərdə tutulurdu. Hələ ki, bir dəyişiklik yoxdur, mənə elə gəlir ki, olmayacaq da.
- 2000-ci ildə dədə-baba yurdunuza getmisiz. Necə alındı bu?
- 2000-ci ilin may ayı idi, səhv etmirəmsə. İrəvanın yaxınlığında olan Dərəçiçək şəhərində beynəlxalq konfrans var idi. Konfransı UNICEF təşkilatı keçirirdi. Təhsil naziri kimi dörd nəfərdən ibarət nümayəndə heyəti ilə Tiflisə getdik. Gürcüstan nümayəndəsi ilə həmin konfransa qatıldıq. Bizi çox mehriban, yaxşı qarşıladılar. Sonra bir günlük İrəvana getdik. İrəvanda o dövrkü prezident Robert Köçəryanla, baş nazirlə görüşdüm. O görüş zamanı prezidentdən xahiş etdim ki, imkan yaratsınlar, mən öz kəndimə gedim. Onlar da dərhal şərait yaratdılar, maşın verdilər. Kəndə, öz evimizə getdim. Evimizdə bir qoca qadınla kişi yaşayırdı.
- Evdə necə qarşıladılar sizi?
- Normal qarşıladılar. Qeyri-insani bir şey görmədim. Həyətimizi gəzdim, oradan torpaq və su götürdüm. Yollar pis vəziyyətdə idi. İrəvan-Dilcan-İcevan yolu əvvəlki kimi deyildi, maşınlar çox az idi. Evimizin qarşısındakı sıx meşəlikdən əsər-əlamət qalmamışdı, kəsmişdilər. Evlərdə çox adam yox idi. Hərəsində bir qoca qadın və kişi yaşayırdı. İndi inanmıram onlar həyatda qala.
- Sülh müqaviləsinin paraflanmasından sonra bəzi çıxışlarınız birmənalı qarşılanmadı...
- Bilirəm nəyi nəzərdə tutursunuz. Bilirsiz, mən olmuş şeyləri danışdım. Keçmiş zamanda nəyinki Ermənistanda, hətta Bakıda ermənilərlə dost olan, bir yerdə işləyən adamlar olub. Mən adamları başa düşə bilmirəm. Deməliydim ki, o vaxt da düşmən olmuşuq? Olan şeyləri danışmışam. Gediş-gəlişimiz olub, çörək kəsmişik. Mən Bakıya gələndə oxuduğum universitetdə nə qədər erməni müəllim var idi. Bax, elə bu Mətbuat prospektinin adı Avakyan küçəsi idi. Bakının əsas küçələri ermənilərin adına idi.
- Əslində, bu, Sovet sisteminin diktəsi idi. Yoxsa bir azərbaycanlı küçəsinə erməni adı verməz. Avakyan "26 Bakı komissarlarından" olub...
- İndi belə düşünürsüz. O vaxt belə ayrı-seçkilik yox idi. Bir idarəyə gedirdin, oranın əsas adamı, Bakı Sovetinin müavinlərindən biri hökmən erməni olmalı idi. Pedaqoji institutda erməni dilində fakültə var idi. O dövrdə onu hamı normal hesab edirdi. Mən nə demişəm? Demişəm ki, Paşinyan bizim rayondan idi, onun əmisi bizim rayonda cərrah olub. İndi ona ad qoyurlar ki, Misir Mərdanov ermənilərə belə münasibət göstərir. Hətta mənə erməni deyənlər də var. Mən yalan deyə bilmərəm. Olanı deyirəm, deyəcəm də.
- Misir müəllim, 1990-cı illərdən Azərbaycanda özəl universitetlər açılmağa başladı. Hətta bildiyim qədərilə, nazir postunda olanda özəl universitet açmaqla bağlı sizə müraciətlər də olmuşdu və müəyyən konfliktlər də yaşanmışdı. Nə ilə bağlı idi bu?
- 1998-ci ildə nazir vəzifəsinə təyin olunanda Azərbaycanda 50-yə yaxın özəl ali məktəb var idi. Hətta kəndlərdə, rayon mərkəzlərində özəl ali məktəblər açılmışdı. Ulu Öndər Heydər Əliyev məni bu vəzifəyə təyin edəndə tapşırıq verdi ki, bu məsələylə ciddi məşğul ol. Məndən əvvəl özəl ali məktəblərə icazə verilməsi başqa qurumun əlində idi. Heydər Əliyev dedi, bu səlahiyyəti də Təhsil Nazirliyinə verəcəm. Biz də ciddi məşğul olurduq və çox təzyiqlərlə üzləşdim.
- Necə təsirlər? Kimlər edirdi?
- O məktəblərin arxasında müəyyən adamlar dururdu. Deputatlar, müxtəlif vəzifəli adamlar, imkanlı şəxslər dayanırdı. Mənə zəng edib təzyiq edirdilər ki, bunlara işin olmasın. Bəzi adamlar da deyirdilər ki, Misir Mərdanov istəmir liberallıq, demokratiklik olsun. Deyirdim ki, olsun universitetlər, amma gərək onun binası, müəllimləri, proqramı, dərsliyi olsun.
- Belə çıxır ki, özəl universitetlər sadəcə diplom vermək işinə baxırdılar?
- Demək olar ki, hə. Əsasən diplom məsələsi ilə məşğul olurdular. Biz onlarla ciddi iş apardıq və axırda 8-9 özəl ali məktəb qaldı. İndi onların, demək olar, hamısı fəaliyyətini davam etdirir.
- Amma bu gün rüşvətlə bağlı ən çox o özəl universitetlərin adı hallanır...
- 13 ildir ki, o işdən ayrılmışam. Birbaşa təmasım yoxdur. Ola bilər ki, düz olsun. Sizin dediyinizdə bir həqiqət var ki, dövlət universitetlərinin tarixi 100 ilə yaxındır. Özəl universitetlər isə yeni-yeni formalaşır. Ona görə də, təbiidir ki, orada problemlər də daha çox olacaq.
- Eyni ixtisas həm dövlət universitetində, həm də digər özəl universitetlərdə var. Amma onlar daha az balla qəbul edirlər o ixtisasa.
- Siz belə deyirsiz, amma mənim qarşıma qoyurdular ki, Azərbaycan qonşu və yaxın ölkələrlə müqayisədə əhalinin sayına düşən ali təhsillilərin sayına görə ən aşağıda durur. Buna görə, tələb edirdilər ki, ali məktəblərin və ali məktəblərdə yerlərin sayı çox olsun. Həmişə buna qarşı olmuşam. Sizin fikrinizə gəlincə, bir ixtisasın bir universitetdə olmasının əleyhinəyəm. Bu zaman inhisarlaşma yaranır. Məsələn, iqtisadiyyat ixtisası İqtisadiyyat Universiteti ilə yanaşı başqa bir universitetdə də olsa, yaxşı olar. Bu zaman səviyyəni müqayisə edə bilərik. Amma 2-3-dən çox olsa, bu yaxşı olmaz. Lakin sizin bəyənmədiyiniz Sovet dövründə yeni ixtisas açmaq üçün Moskvadan komissiya gəlib yoxlayırdı ki, universitet bu ixtisasa hazırdırmı? Ondan sonra nazir qərar verirdi, bu ixtisası açmaq olar, ya yox. Təəssüf ki, son dövrdə, lap elə mənim dövrümdə də buna əməl etmədik. Hansısa universitetə bir ixtisası verərkən bilmək lazımdır ki, o universitet buna cavab verə biləcək, ya yox.
- Niyə buna əməl oluna bilmədi?
- Olmadı. Biz o vaxt çalışdıq ki, edək. Bəlkə də, müəyyən uğurlar qazanmışdıq. Son illər bilmirəm, əməl edirlər, ya yox. Əgər əməl edirlərsə, siz dediyiniz hallar olmamalıdır. Bir ixtisasın 4-5 universitetdə olmasının tərəfdarı deyiləm.
- Bəziləri düşünür ki, Azərbaycan təhsilinin ən yaxşı dövrü sizin vaxtınızda olub, amma bəziləri də deyir, Misir Mərdanov Azərbaycan təhsilini daha aşağı səviyyəyə salıb...
- Bunların hamısını bilirəm. İnsanlardır da. Nazir işləyəndə məni tənqid edən o qədər insan var, indi yanıma gəlib deyir ki, səhv etmişəm. İndiki işləri də tənqid edənlər var, amma bilmək olmaz sonra nə deyəcəklər. Təhsil elədir ki, dünyanın hər ölkəsində ən problemli sahədir. Təhsil həmişə millətin gözünün qabağında tənqidə məruz qalan sahə olub. Açıq danışmaq lazımdır, səhvimiz varsa, qoy desinlər. Amma bəzi tənqidlər tam qərəzlidir. Onları heç müzakirə etməyə dəyməz.
- Dediniz ki, təhsil hər ölkədə ən problemli sahədir. Bu baxır hansı müstəvidə olur. Bizdə bu rüşvət səviyyəsində müzakirə edilir.
- Təhsildən xəbəri olmayan adam bilmir ki, o məktəb necə idarə edilir. Kənardan baxıb söz danışırsız. Bilmirsiz ki, məktəbin problemini həll etmək üçün direktorun sərəncamında 1 qəpik belə pul yoxdur. Məktəbin şüşəsi sınsa və ya başqa bir hadisə baş versə, məktəb direktoru onu nəyin hesabına düzəldir? Bunu bilmədən ağızlarına gələni danışırlar. Məsələn, istilik sistemi xarab oldu. Onu düzəltdirmək üçün məktəbin direktoru yazmalıdır rayon təhsil şöbəsinə, rayon təhsil şöbəsi yazmalıdır maliyyə şöbəsinə, maliyyə şöbəsi də xəzinədarlıqdan pul çıxarmalıdır. Ona qədər artıq yaz gəlir. Bəs məktəb direktoru neynəsin? Demirəm ki, məktəb direktoru ucdantutma pul yığsın, amma bəzi şeylər var ki, direktor heç nə edə bilməz.
- Bəs siz nazir olduğunuz dövrdə bu məsələ ilə bağlı nəsə etdiz? Büdcə yaratdız?
- Onu dövlət etməlidir.
- Belə çıxır ki, şagirdlərdən pul yığılmasının bir səbəbi idarəolunmaya gəlib çıxır.
- Bəli, elədir. Dünyada hər bir məktəbin şagirdinin sayına uyğun büdcəsi olur. O büdcəyə direktor rəhbərlik edir. Bizdə isə elə deyil. Məktəbin saxlanmasına, qorunmasına bir qəpik də ayrılmır. Milyonlarla rüşvət alanları demirsiz, bir ətir, gül alan müəllimdən danışırsız. Əgər bir valideyn görürsə ki, müəllim onun uşağına övladı kimi baxır, dərs deyirsə, 8 martda ona bir gül verməyi rüşvət adlandırmaq doğru deyil.
- Misir müəllim, tənqid edilən bir çiçək, ətir deyil, sistemli şəkildə pul yığılmasıdır.
- Sistemli pul yığılmasının mən də əleyhinə olmuşam. Lap məktəbin hansısa ehtiyacı üçün pul yığılmasına da qarşıyam. Yaxşı direktorun iş adamlarının arasında nüfuzu olmalıdır, nəyəsə əli çatmayanda o iş adamıa müraciət etməlidir ki, məktəbin problemini həll etsin. Hər adamı məktəbə direktor qoymaq olmaz.
- Misir müəllim, axı məktəbin problemini həll etmək, dövlətin, Təhsil Nazirliyinin işidir. Burada direktorun nüfuzunu önə çıxarmaq məsələni daha dar çərçivəyə salmaqdır. Ondansa məsələnin kökünə varmaq daha doğru deyil?
- Mən nazir olan vaxtı Dünya Bankı ilə müəyyən proyektlər həyata keçirirdik. Çətinliklə olsa da, hökumətin bir qərarını ala bildim ki, 3 rayonda məktəblərin maliyyələşdirilməsini dediyim formada edək. Yəni dünyada olduğu kimi hər məktəbə şagird sayına uyğun maliyyə ayrılsın və imkan verilsin ki, məktəb bu vəsaiti özü idarə eləsin. Bəlli oldu ki, bu halda dövlətin vəsaitinə xeyli qənaət olunur. Hər il də bununla bağlı iclas keçirir, hökumətə məlumat verirdik. İmzaladığımız sənədə əsasən, 3 ildən sonra bu pilot layihəsinin nəticəsi müzakirə olunmalı və hökumət qərar qəbul etməli idi. Müzakirə edildi, amma qərar qəbul edilmədi.
- Niyə?
- Mənlik deyildi. Hökumət qərar qəbul etmədi. Ancaq indi o məsələni qaldırmaq istəyirlər. Mənə elə gəlir ki, ən optimal yol budur. Bəlkə də, dünyada daha optimal variantlar var.
- 3 illik həmin sistemdə ayırılan puldan yeyintilərin olub-olmamasına necə nəzarət edilirdi? Və ya bundan sonra tətbiq edilsə, necə nəzarət edilə bilər?
- Hər ilin sonunda o pulun hesabatı gəlir.
- Direktor yalandan yaza bilər ki, məsələn, partaya filan qədər, lövhəyə filan məbləğdə pul xərclənib...
- Yazsa da, gəlib yoxlanmalıdır da.
- Misir müəllim, axı yığılan pullara, alınan rüşvətlərə nəzarət edilmirdi. Bu sistemdə ayrılan pulun hara xərclənməsinə bütün məktəblərdə necə nəzarət ediləcək?
- Yığılan pulu şəxslər verirdi, onu yoxlaya bilməzsiz axı. Ancaq dövlətin vəsaitini xərcləyəndə o müəyyən yerlərdən keçməlidir.
- Nazir olduğunuz dövrdə sizə ən çox nələrə görə təzyiqlər olurdu?
- Çox şeyə görə. Məsələn, məktəb tikintisinə görə. Məktəb tikintisi əvvəl bizdə idi, sonra bizdən alıb verdilər İcra Hakimiyyətlərinə.
- Niyə?
- Görünür, bizim işimiz qane etmədi. Sonra yenə qaytardılar. Müəyyən adamlar var idi. Hamı istəyirdi ki, bu tikinti ona verilsin. Biz bu işi qanun-qayda ilə yerinə yetirirdik, tender elan edirdik. Müəyyən adamlar cəhd göstərdilər, istəklərinə nail oldular və məktəblərin tikintisini aldılar bizdən.
- Kimlər aldı?
- Onların adını o zaman da bilmirdim, indi də deyə bilmərəm.
QEYD:
Müsahibənin bu hissəsində Misir müəllim söhbətimizi dayandırdı və açıq şəkildə bildirdi ki, ona təhsil haqqında sual verməyim.
Hörmətli Misir müəllim, sizə Azərbaycana xidmətləri olmuş elm və dövlət xadimi, professor və ziyalı kimi böyük hörmətimiz var. Uzun illər Bakı Dövlət Universitetinin rektoru (1996-1998), təhsil naziri (1998-2013) və hazırda Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunun direktoru kimi fəaliyyət göstərirsiniz. Həyatınızın ən məhsuldar dövrünü təhsilə, elmə və dövlət işinə sərf etmisiniz.
Belə bir insanla müsahibədə təhsildən danışmamaq, bəlkə də, mümkünsüzdür. Çünki sizin adınız və fəaliyyətiniz bütün tərəfləri ilə elə təhsilin özü ilə assosiasiya olunur. Sual verməməyimi istədiyiniz mövzu, əslində, sizi cəmiyyətin yaddaşında yaşadan sahədir. Ona görə də, bu qeydi əlavə etməyi vacib bildim, oxucu bilsin ki, söhbət burada niyə yarımçıq qaldı.
