Nağıllardan çapıb gəl,
Qılıncını qapıb gəl,
Külək kimi qopub gəl,
Küləkdən də becid gəl,
Ey ağ atlı igid, gəl...

Xalq artisti Flora Kərimovanın bənzərsiz səsi və ifasında musiqi dilinə çevrilən bu sətirləri dinləyirəm. Bu mahnı İsi Məlikzadənin senarisi əsasında Ənvər Əblucun iştirakı ilə çəkilmiş “Ağ atlı oğlan” filmindədir. Biz isə eyni adlı nağıldan bəhs edəcəyik.

“Ağ atlı oğlan” nağılı yaşıdlarımın ən çox sevdiyi nağıllardan biri idi. Hələ məktəbə getmədiyim vaxtlarda məndən dörd yaş böyük olan, 4-cü sinifdə oxuyan bacıma yalvarırdım ki, onun ədəbiyyat kitabındakı “Ağ atlı oğlın”ın nağılını mənə oxusun. Çünki həmin vaxt əlifbanı əzbərdən bilsəm də, sürətlə oxuya bilmirdim. Bacıma nağılı o qədər oxutmuşdum ki, 1-ci sinifdə müəllim “kim hansı nağılı bilir” soruşanda mən “Ağ atlı oğlan”ı bilirəm, dedim. Müəllim isə dedi ki, biz bu nağılı yuxarı siniflərdə keçəcəyik, indi isə yaşımıza uyğun nağıllardan danışaq…

“Ağ atlı oğlan” uşaqlığımızın qəhrəmanı idi. Həmişə bir problem olanda xəyal qururduq ki, ağ atlı oğlan gələcək və bizi bu problemdən qurtaracaq. O da ki heç vaxt gəlmirdi. Amma bu həmin nağılın qəhrəmanına olan sevgi və güvəncimizi bir an belə azaltmırdı.

Sonralar ağ atlı oğlanın niyə gəlmədiyini atama sual edəndə, o mənə belə bir izahat verdi: “Görürsən, işlərimiz nə qədər çoxalıb. Tütün, barama qurdu bir yandan, ot biçimi, taxıl yığımı da həmçinin, hələ kolxozun, idarənin işləri bir yana dursun. Bir yağış yağsa, bütün məhsul batacaq. Bizə kömək lazımdı. Bir də görürük ki, Hacı (dayımın ən işgüzar və qoçaq oğlu) darvazanı açıb içəri girir. Bu məqamda Hacı bizim üçün ağ atlı oğlandı. Bizə ot biçməyə, tütünü yığmağa, ipək qurdu üçün tut yarpağı qırmağa, taxılı sahədən daşımağa kömək edəcək. Nə olsun ki, o ağ atla deyil, avtobusla gəlib”.

İlk vaxtlarda dayımın oğluna məhz ağ atlı oğlanın kəndimizdəki versiyası kimi baxırdım. Sonra nəzərimdə ağ atlı oğlanların sayı artdı. Amma ürəyimin kiçik bir guşəsində hər zaman nağıldakı qəhrəmanın yeri görünür...

Bu günlərdə qızıma yeni bir nağıl danışmaq istədim. “Ağ atlı oğlanın nağılı”nı xatırladım. Cəld ikicildlik Azərbaycan xalq nağılları kitabını səhifələdim. Ağ atlı oğlanı axtardım, tapa bilmədim. Əlimi telefona atıb tanışlarımızın məktəbdə oxuyan uşaqlarına zəng etdim.

6-7-8-ci sinifləri bitirən bir neçə uşaqdan soruşdum ki, “Ağ atlı oğlan” nağılını hansı kitabdan tapa bilərəm? Onlar isə təəccüblə dedilər ki, birinci dəfə eşidirik. Qonşuluqdakı ədəbiyyat müəllimindən indi dərsliklərdə bu nağılın olub-olmadığını soruşuram. Deyir ki, artıq neçə illərdir ki, bu nağıl dərsliklərə, əlavə oxu vəsaitlərinə salınmır.

Deməli, indiki uşaqlar bizdən daha realistdirlər. “Ağ atlı oğlanı” tanımırlar və onun gəlməsi, xilaskar obrazda çıxış etməsi ilə bağlı xəyallar da qurmurlar.

Nüsrət Kəsəmənlinin “Daha nağıllara inanmıram mən” şeirindən bir bəndi xatırlayıram:

Çapıb öz atını ağ atlı getdi,
Atları şimşəkdən qanadlı getdi,
Uşaq yaddaşımı qanatdı getdi,
Daha nağıllara inanmıram mən


Bütün insanlar iki həyat yaşayırlar: reallıqdakı və xəyallardakı həyatı. İnsanın təkcə reallıqlarla yaşamasını təsəvvür belə eləmirəm. Xəyallar qurmadan yaşamaq nə qədər darıxdırıcı olardı?! Nağıllar bizim xəyali həyatımızın ilham mənbəyi sayıla bilər.

Biz Təpəgözdən qisas almağı, divləri aldatmağı, tilsimləri qırmağı elə çox xəyal etmişik ki... Məncə bütün uşaqlar nağıllardakı müsbət qəhrəmanların tərəfində dayanırlar. Bəzənsə lap sonralar, böyüyüb nağılların yalan danışdığını duyan vaxtlarında insanlar özləri də bilmədən nağılların bir zamanlar nifrət etdikləri qəhrəmanlarına çevrilirlər.

Var-dövlət hərisi olan, bunun üçün adamları iztirablara düçar edən, öldürməyə qalxan, ipi kəsib Məlikməmmədi quyunun dibində qoyan qardaşlar zəmanəmizdə azdırmı? Əfsanəvi xilaskar Simurğ quşunu xəyalında yox edib əvəzində didib-parçalayan qartalı canlandıranlar azdırmı? Niyə böyüdükdən sonra nağıllardakı müsbət qəhrəmanlara tənə edib, mənfi qəhrəmanların həyatdakı prototiplərinə çevrilirik?

Doğrusu, “Ağ atlı oğlan” yüksək ideyaların təcəssümü, insana məxsus xilas etmək duyğusunun bənzərsiz daşıyıcısı idi. Amma biz böyüyəndən sonra onu lağa qoyur, məzəmmət edirdik. Bu o zaman idi ki, biz artıq ağ atlı oğlanı maddiləşdirmişdik. Dünyada yaxşılıqların, ədalətin mümkünsüz bir şey olduğuna özümüzü inandırmışdıq.

Maddiyyatı mənəviyyətın üstünə çıxarmışdıq. “Pul əl çirkidir” fikrini, “pul hər şeydir” devizi ilə əvəzləmişdik. Ağ atlı oğlana, Məlikməmmədə, Basata, bir sözlə ədalət naminə öz həyatını təhlükə altına atan bütün qəhrəmanlara idiot kimi baxırdıq. Baxmayaraq ki, ən çıxılmaz anlarımızda kimdənsə mədət umur, xilaskarın gəlməsini gözləyirdik. Xilaskarın gələcəyinə ümidimiz, inamımız hardan yaranmışdı bəs? Əlbəttə, nağıllardan.

Çünki biz Tarzan, Mauqli kimi meşə cəngavərlərinin içində deyil, insanların içində böyümüşdük. Biz Tarzan və Mauqli kimi öz fiziki qabiliyyətlərimizə arxalanaraq cəngəlliklərdə baş çıxarmaq, sağ qalmaq imkanına malik deyildik. Bizim fərqimiz onda idi ki, biz yaxşı ilə pisi, doğru ilə yalanı, ədalətlə ədalətsizliyi, mərhəmətlə qəddarlığı ayırmağa çalışırdıq.

Və bu işdə nağıllar bizim ən yaxın bələdçimiz idi. İndi hamı iddia edə bilər ki, onun uşaqlıqdan nağıl qəhrəmanları ilə heç bir əlaqəsi qalmayıb. Bunun kökündən yanlış olduğuna əminəm. Bəlkə də biz o nağılları unutmuşuq, amma onun psixologiyamıza, yaşam tərzimizə təsiri qalıb. Bizi yıxılanı ayağa qaldırmağa hansı qüvvə sövq edir? Bu doğrudanmı instinkdir? Əgər belədirsə, onda bu instinkt heyvanlarda niyə yoxdur?

Bütün bunlara görə “Ağ atlı oğlan”ın dərsliklərdən silinməsi bu sətirlərin müəllifi üçün ağrılıdır. Bu gün dərsliklərdə Xocalı, Qarabağ, ermənilərin türklərə qarşı törətdikləri vəhşiliklər, soyqırımlarla bağlı çox şey var. Milli qəhrəmanların müharibə şücaətlərindən geninə boluna yazılıb. Bunlara etiraz eləmirəm. Uşaqların milli ruhda, vətənpərvərlik ruhunda tərbiyə alması lazımdır.

Amma bu uşaqların böyüyəndə hər şeydən əvvəl insan olması da lazımdır axı. Biz böyük bir nəsli ermənilərə nifrət əsasında tərbiyə edə, bütün şüurlu həyatımızı düşmənə yönəlik antitəbliğata fokuslaşdıra bilmərik. Sabah sülh bağlayanda, ermənilərlə yenidən dostlaşanda (keçmişimizə baxanda, belə bir perspektivin mütləq olduğuna inanıram) eyni ehtirasla nifrət hissini ört-basdır etməyə çalışacağıq.

Mən sevimli nağılımın axtarışına başlayanda kitablarda tərəzinin bir tərəfinin ağır gəldiyinə şahid oldum. Bu qədər siyasiləşmiş ədəbiyyatın niyə uşaqların beyninə yeridildiyini başa düşməyə çətinlik çəkdim. İnternet klublara gedəndə azyaşlı oğlan uşaqlarının hərbi oyunlara və avtomobil yarışlarına necə çılğınlıqla mübtəla olduğuna şahid oluram.

Onlar silahlarla adamları öldürməkdən, maşınla qarşısına keçən hər şeyi məhv eləməkdən necə də həzz alırlar. Ətrafdakı uşaqların silah və maşın manyakına çevrilməsini ürək ağrısı ilə qarşılayıram. Əminəm ki, onlar böyüyüb modern kosmik gəmilər icad eləmək, kosmosun kəşfi üçün daha asan və sərfəli mexanizmlər yaratmaq barədə düşünməyəcəklər. Heç bəşəriyyətin xilası, qorxulu xəstəliklərin aradan qaldırılması yolları da bu insanları maraqlandırmayacaq. Onlar Harvard, Oksford universitetlərinə ona görə can atacaqlar ki, gələcəkdə yaxşı iş yeri və çoxlu pul qazansınlar. Əvəzində isə bahalı maşınlar və silahlar alsınlar. Bu fikri havadan demirəm.

Çoxsaylı uşaqlarla apardığım müsahibə nəticəsində bu qənaətə gəlmişəm. Bütün bu təhlillərin fonunda rəsmilərin “Ağ atlı oğlan hardadır” sualımıza cavabı ilgincdir. Siz də dinləyin. Təhsil Nazirliyinin dərs vəsaitlərinin tərtibi və nəşri şöbəsinin müdiri Faiq Şahbazovdan soruşuram ki, “Ağ atlı oğlan” hardadır?». Sözə dərslik siyasəti ilə başlayır:

“Azərbaycanda dərsliklərlə bağlı siyasəti Nazirlər Kabineti həyatı keçirir. Dərsliklər kurikulumun tələbləri əsasında tərtib olunur. Müəlliflər dərsliyin tərtibatında müstəqildirlər. Bu istiqamətdə alimlər, ekspertlər işləyir. Onlar yəqin ki, dərsliyə nəyin salınıb-salınmaması lazım gəldiyini məndən və sizdən yaxşı bilirlər. Əvvəlcə müvafiq komissiyalarda fənn proqramları yaradılır. Sonra bu proqramların əsasında onların tələbinə cavab verən dərsliklər hazırlanır. ““Ağ atlı oğlan”a gəlincə, onu deyə bilərəm: biz bir nağılın üzərində əsrlərlə qalmalı deyilik ki, ədəbi nümunələr artmalıdır. Çox adamı nostalgiya hisləri bürüyür ki, niyə onların zamanında populyar olan nağıllar indiki dərsliklərdə yoxdur. Düzü bu məsələdə çoxlu fikir ayrılıqları var. Valideynlər bizə şikayət edirlər ki, niyə “Tom və Cerrinin macəraları” nağıl şəklində kitablara salınmır? Çünki o valideynlər və uşaqlar eyni adlı cizgi filminə baxırlar və hesab edirlər ki, onun nağıl variantının kitablara salınması daha uğurlu seçim ola bilər. Əvvəllər Məlikməmmədin nağılını verirdik, bizə irad tuturdular ki, qardaşın ipini kəsib onu quyuya salmaq uşaqlara mənfi hislər aşılayır. Odur ki, bu nağılı çıxardıq. Sonra dedilər ki, Keçəl Həmzə mənfi obrazdır, onu dərsliklərdən çıxarmaq lazımdır. Nə deyirlər, biz də onu eləyirik. Sonra da, bizi bu nağılları dərsliklərdən çıxarmaqda günahlandırırlar”.

“Bəs siz nağılları nə ilə əvəz eləyirsiz” sualımıza nazirliyin səlahiyyətlisi belə cavab verir: “Milli bayramlarımızla, Xocalı faciəsi ilə bağlı müəlliflərin əsərləri ilə. Bu yaxınlarda milli qəhrəman Mübariz İbrahimovla bağlı çox gözəl hekayə yazılıb, fikir var ki, onu dərsliyə salaq”.

“Bu gün dünyada əksər mütəxəssislər o fikirdədirlər ki, uşaq ədəbiyyatı ambisiyalı olmamalıdır. Uşaq ədəbiyyatını siyasiləşdirmək olmaz. Milli bayramlar, Qarabağ, milli qəhrəmanlarla bağlı verdikləriniz yaxşıdır. Bəs qeyri-siyasi nəyiniz var” sualının əsasında F.Şahbazov deyir: “Biz kurrikulum əsasında dərsliklər hazırlayırıq. Bu il 4-cü siniflərə yeni dərslik verəcəyik. Orada dədə-baba dərsliklərindən də nümunələr olacaq”. “Bəs “Ağ atlı oğlan” necə, olacaq?”. Faiq Şahbazov bu sualımıza neqativ cavab verir: “Onu bilmirəm, yəqin ki, olmayacaq, məsləhət görülməyib”. “Niyə” sualınınsa konkret cavabı yoxdur. Guya alimlər, müəlliflər, valideynlər belə istəyibmiş. İçərisində mənfi qəhrəmanlar və neqativ hadisələr olan nağılları dərsliklərə salmaq olmazmış. Guya bu uşaqların psixologiyasını yaralayırmış. Əcəb sözdür, psixologiyanı yaralamaq. Bəs uşaqlar yaxşı ilə pisi necə ayırd edəcəklər? Müqayisə etməyi hardan öyrənəcəklər? Onlara müqayisə imkanı vermək lazım deyil? “İki üçdən kiçikdir, yaxud da altı beşdən böyükdür» müqayisəsi yetərlimi? “Erməni pisdir, biz yaxşıyıq” misalı necə? “Onlar öldürür pisdirlər, biz isə intiqam alırıq, yaxşıyıq” - hansı psixologiyanı aşılayır?

Ona qalsa, gərək Azərbaycanın şifahi xalq ədəbiyyatını tamamən sıradan çıxaraq. Çünki orda mənfi qəhrəmanlardan tutmuş erotikaya qədər hər şey var. Əvəzində isə uşaqlara müasir yazarların özündə heç bir bəşəri, ülvi hissi ehtiva etməyən, adidən adi, primitivdən primitiv sətirləri əhatə edən şeyləri sırıyaq. Mən nənə-babalarımızı çox məsələdə qınaq obyektinə çevirirəm. Bir çox şeyləri hətta onlara heç bağışlamıram da. Amma onların dilindən qopub bu günümüzə qədər gələn nağılların çoxunda hikməti, böyüklüyü, ülvi ideyaları hiss edirəm. Məndən olsa, böyük məmnuniyyətlə “Təpəgözün nağılı”na “qorxulu nağıl” deyərəm. Fəqət müasir yazarların yazdığı nağılları Təpəgözdən daha qorxulu hesab edirəm. Heç olmasa Təpəgözün nağılında bir ideya var. İndikilər isə söz yığınından başqa bir şey deyil. İndi oxucu özü seçsin: hansı daha qorxuludur?

“Ağ atlı oğlan”a gəlincə, bu nağılın olduğu kimi ekranlaşdırılmasını çox arzu edərdim. Klassik xan sarayının, 40-cı otağın, bağçaların, o zamankı geyimlərin təsvir olunduğu, eynən nağılda bəhs olunduğu dekorasiyaların yer aldığı bir filmi tərcih edirəm. Doğrudur, eyni adlı film artıq 1995-ci ildə çəkilib. Amma orada Qarabağın azadlığı uğrunda erməni qəsbkarlarına qarşı aparılan müharibədə yaşlılarla bərabər məktəbli oğlanın da qəhrəmanlıqla vuruşmasından söhbət gedir.

Filmin qəhrəmanı nağıllar aləmində yaşayan, tez-tez nənəsinin danışdığı nağılları yada salan 12-13 yaşlı Muraddır. Onun ən çox sevdiyi “Ağ atlı oğlan” nağılıdır. Bu nağılın qəhrəmanı hər dəfə ağ paltarda, ağ atda gözlənilmədən meydanda görünəndə xalq ədalətin, xeyrin şər üzərində qələbəsinin şahidi olur.

Və günlərin birində Qarabağ uğrunda döyüşlərdə Murad da öz ağ tankında meydanda görünür. Film nikbin sonluqla bitir. Mən də yamanca “happy end” həvəskarıyam. İstəyirəm ki, “Ağ atlı oğlan” nağılının axtarışı “happy end”lə tamamlansın. O nağıl olduğu kimi ekranlaşdırılsın. O nağılın uşaqlarımızın psixologiyasını yaraladığına inananların sırasında özümü görmürəm. İnanmıram ki, o bəndənizin psixologiyasını korlayıb. Siz necə?


Ülkər İSMAYILQIZI

• Mədəniyyət Nazirliyi yanında İctimai Şuranın iclası oldu
• 18 aprel Beynəlxalq Abidələr və Tarixi Yerlər Günüdür
• Həmid Herisçinin yeni kitabı çap olundu