Bu gün görkəmli yazıçı, ədəbiyyat tarixinin əsas sütunlarından biri Lev Tolstoyun anım günüdür.
Kulis.az Fəxrli Uğrulunun "Lev Tolstoyun “Hərb və sülh” roman-epopeyası haqqında" adlı yazısını təqdim edir.
Böyük şairlərin, yazıçıların bir qismi öz şah əsərini yaradıcılığının erkən mərhələsində, bir qismi də ömrünün sonuna yaxın, tam yetkinləşmiş yaşlarında yazıb (Höte kimi bütün ömrü boyu yazan da var). Tolstoyu birincilərə aid eləmək olar. “Hərb və sülh” onun ilk romanıdır. Dörd cildlik bu əsər Rusiya tarixinin olduqca mühüm bir dövründən bəhs eləyir. Əsərdə yüzlərlə personaj var.
Zənnimcə, “Hərb və sülh” tək Tolstoyun yox, bütün rus ədəbiyyatının, bütün dünya nəsrinin şah əsəridir. Yazıçı bu romanı 35-41 yaşlarında yazıb. Mən indi “Hərb və sülh”ü yazıb bitirmiş Tolstoydan yaşca xeyli böyüyəm, ancaq bu gün də əsəri varaqladıqca heyrətlənirəm: bu cavan oğlan o boyda işin öhdəsindən necə gəlib!
Allahın dünyada gördüyü işin, yəni tarixin mənasını anlatmaq, həyatın modelini yaratmaq baxımından roman sənətinin “Hərb və sülh”dən böyük möcüzəsini tanımıram. Üstəlik, məzmunla formanın ideal vəhdəti. Əlbəttə, mən Tolstoyun baxışlarını sözsüz-sovsuz qəbul eləyənlərdən, ehkam sayanlardan deyiləm. Onun dünyagörüşündə təzad çoxdur. Ancaq öz baxışlarını mükəmməl bədii vasitələrlə çatdırmaq sarıdan dünyada tək-tək yazıçı Lev Nikolayeviçə tay tutula bilər.
***
Dediyim kimi, “Hərb və sülh”ə qədər Tolstoy roman yazmamışdı, bir sıra hekayə, povest dərc elətmişdi. 34 yaşına çatanda o, 18 yaşlı həkim qızı Sofya Andreyevna Berslə ailə qurdu. Bundan bir il sonra – 1863-cü ildə romanı yazmağa başladı. Əslində, Tolstoy ömrünün ana kitabını daha əvvəl yazmaq istəyirdi, ancaq bu ağır işin altına girməyə hələ təcrübəsi çatmırdı. Roman üzərində işləməyə yeni başladığı vaxtlarda o, əsəri 5 hissəyə bölməyi nəzərdə tutmuşdu. Yekunda 4 cildlik bir roman-epopeya ortaya çıxdı. Hər cild də özlüyündə hissələrə bölünür.
Mövzu seçimində, öz qəhrəmanlarını hansı tarixi dövrün fonunda canlandırmaq məsələsində Tolstoyun tərəddüdləri olmuşdu. Əvvəlcə o, dekabristlər haqqında roman yazmaq istəyirdi. Bəlli olduğu kimi, 1850-ci illərin ortalarında dekabristlər 30 illik sürgün həyatından sonra Peterburqa qayıtmışdılar. Tolstoy Rusiyaya, tarixə, Allaha onların gözüylə baxmaq istəyirdi. Ancaq sonra nədənsə yazıçı bu fikrindən daşındı. Mövzu, tarixi fon axtarışı Tolstoyu aparıb 1812-ci il müharibəsinə çıxardı.
Əvvəl-əvvəl böyük sənətkar yazmaq istədiyi romana forma tapmaqda çətinlik çəkirdi, çünki onun söyləmək istədiyi mətləb ənənəvi roman qəliblərinə sığmırdı. Bu ərəfədə Fransada Viktor Hüqonun “Səfillər” romanı çap olundu, olunmağıyla da bütün Avropaya səs saldı. Ədəbiyyat tarixinin bu böyük hadisəsi 1862-ci ildə baş vermişdi, onda Hüqonun 60 yaşı vardı. Tolstoya bu roman möhkəm təsir göstərmişdi, bununla bağlı hətta belə bir rəvayət də danışılır: yazıçı Parisdə hansısa kitabxananın yandığı xəbərini eşidəndə deyir qoy bütün Paris, lap bütün Fransa yansın, təkcə “Səfillər” yanmasın...
Bir sözlə, Hüqonun beş hissəlik epopeyasını oxuyandan sonra Tolstoy öz romanını hansı formada yazmalı olduğunu anladı.
***
Roman-epopeyanın sonuncu cildinə təqribən 120 səhifəlik epiloqu da əlavə olunub. Epiloq da iki hissəyə bölünür. Birinci hissədə hadisələrə, qəhrəmanların taleyinə, ikinci hissədə isə bir sıra bölmələri, fəsilləri müşayiət eləyən tarixi-fəlsəfi-dini mülahizələrə, ricətlərə yekun vurulur. Yəni epiloqun təxminən 50 səhifəlik ikinci hissəsi tarix, din, Allah, zərurət, azadlıq məsələlərinin həllinə həsr olunmuş traktatdır.
“Hərb və sülh” öz dövrü üçün həm məzmun, həm də forma baxımından yenilikçi roman idi, di gəl, bu yenilik heç də birmənalı qarşılanmadı, ciddi ədəbi dairələrdə əsəri böyük mədəniyyət hadisəsi sayanlarla yanaşı bəyənməyənlər də tapıldı. Məsələn, böyük rus yazıçısı, “Bir şəhərin tarixi”, “Cənab Qolovlyovlar” kimi məşhur əsərlərin müəllifi Saltıkov-Şedrin deyirdi ki, “Hərb və sülh” ona çərənçi rus dayələrinin uzun qış gecələri boyunca uşaqlara danışdığı bitməz-tükənməz cəfəng nağılları xatırladır...
Ancaq bu sözləri Şedrinin nadanlığı, ya paxıllığı kimi yozmaq olmaz, belə bir fikrin yaranmasına fərqli ədəbi-estetik-fəlsəfi baxışlar təkan verib, başqa sözlə desək, Saltıkov-Şedrinlə Tolstoyun ədəbiyyatın vəzifəsi, missiyası ilə bağlı mövqeləri bir-birindən çox fərqlənirdi. Əgər biz ədəbiyyatı şərti olaraq beşmərtəbə binaya bənzətsək, onda görərik ki, Şedrin bu binanın üçüncü, Tolstoy isə beşinci mərtəbəsində məskunlaşıb; üstəlik də, bu binanın aşağı mərtəbələrindən yuxarı qatları görünmür, ancaq yuxarıdan baxanda aşağıdakılar aydın seçilir.
***
Özünün başlıca əsəri üzərində Tolstoy altı il boyunca dönə-dönə işləyib, romanın üzünü yeddi dəfə köçürüb (bu işdə Sofya Andreyevna ona çox böyük kömək göstərib). Əsərdə 500-dən artıq, bəzi fikirlərə görə, 600-ə yaxın obraz var, bunlardan aşağı-yuxarı 200-ü öz adıyla təqdim olunur. Romanın mərkəzində 1812-ci il hadisələri, yəni Napoleonun Rusiyaya hücumu zamanı baş verənlər dayansa da, obrazların tarixçələri xeyli əvvəldən – 1805-ci ildən ta 1813-cü ilə qədər izlənir. Epiloqun birinci hissəsində isə əsas qəhrəmanların yeddi il sonrakı həyatı təsvir olunur.
Əsərdə mənzərəsi çəkilmiş dövrün fonunda üç ailənin – Rostovlar, Bolkonskilər, bir də Kuraginlər ailəsinin tarixçəsi daha çox qabardılır. Roman boyu bu ailələrin yolları dönə-dönə kəsişir. Bununla belə, “Hərb və sülh”ü nə ailə romanı, nə realist roman, nə də sözün ənənəvi mənasında tarixi roman saymaq olmaz. Yazıçı üçün həyat materialı sadəcə materialdır. O materialdan nə düzələcəyi yazıçının qüdrətindən asılıdır. Sovet ədəbiyyatşünaslığının realist yazıçı kimi təqdim elədiyi Balzak bir novellasında obrazın diliylə deyir ki, sənətkar, sən həyatın üzünü köçürən miskin bir “kopyaçı” deyilsən, sən bu həyatın mənasını ifadə eləməlisən.
Biz hamının olan obyektiv dünyada yaşasaq da, bu dünyada hərənin öz dünyası var. Hər sənətkar, hər mütəfəkkir öz subyektiv dünyasının sərhədini obyektiv dünyanın sərhədinəcən genəltməyə, varlığın tək düsturunu kəşf eləməyə, yəni Tanrı olmağa çalışır. Həyat materialları, həyat hadisələri həyatın mənasına, həyatı yaradan duyğu partlayışına çəkilmiş illüstrasiyalar, bağlı qutuda saxlanan şifrələrdir. Bu şifrələri düzgün oxuyan sənətkar insan övladının ən ali məqsədinə bir az da yaxınlaşır...
Yuxarıda adını çəkdiyim ailələrin tarixçələri real həyatdan götürülüb: Rostovlar ailəsinin prototipi Tolstoyun ata nəsli, Bolkonskilər ailəsinin prototipi isə yazıçının ana tərəfdən nəslidir. Məsələn, Nikolay Rostov Tolstoyun atasının, Borodino döyüşündə aldığı ağır yaradan ölən knyaz Andrey Bolkonskinin bacısı, sonradan Nikolay Rostova ərə gedən knyajna Marya isə yazıçının anasının obrazıdır. Tolstoyun anasının qızlıq soyadı Volkonski idi, bu da, göründüyü kimi, Bolkonski familiyasından bircə hərflə fərqlənir.
Onu da deyim ki, Lev Tolstoy öz valideynlərini çox erkən – anasını iki, atasını doqquz yaşında itirmişdi, buna görə də həmişə isti ailə ocağının həsrətiylə yaşayırdı. Evliliyinin ilk illərində yazıçı özünü çox xoşbəxt sanırdı. Sofya Andreyevnadan onun 13 övladı dünyaya gəlmişdi, bunlardan beşi uşaqkən tələf olsa da, səkkizi böyüyüb boya-başa çatmışdı.
Bütün bu deyilənləri nəzərə alsaq, roman həm də avtobioqrafik xarakterli əsərdir.
***
Materialı həyatdan götürülsə də, çar Aleksandr, komandan Kutuzov, imperator Napoleon, Mürat, Baqration kimi tarixi şəxsiyyətlərin obrazı yaradılsa da, əsəri tarixi roman adlandırmaq olmaz. Konkret bir zaman aralığında konkret məkanda baş verən hadisələrdən bəhs eləsə də, “Hərb və sülh”də tarixi şərait yalnız fon rolunu oynayır, üstəlik, gerçək tarixlə yazıçı təxəyyülünün yaratdığı tarix iç-içədir. Tolstoy rus xalqının Napoleon ordusuna qarşı mübarizəsinin timsalında Tanrının işləkləri mövzusunda dini-fəlsəfi dastan yazıb. Yoxsa onun əsəri bu gün yalnız tarixçilər üçün maraqlı olardı. Məsələn, Austerlits çölündə uzanmış yaralı Andreyə baxa-baxa imperator Napoleonun dedikləri tarixi fakt deyil, ancaq inanırsan ki, elə belə də olub, başqa cür ola bilməzdi. Tarixi faktlar yazıçıya lazım olub, ancaq o, faktların arxasınca sürünməyib, hadisələrin mahiyyətinə varıb, tarixə öz yozumunu verib. Bu baxımdan “Hərb və sülh”dəki tarix Lev Tolstoyun yaratdığı tarixdir, əsərdə təpədən-dırnağa bütöv obrazı yaradılmış xalq Lev Tolstoyun yaratdığı rus xalqıdır, belə bir rus xalqı bəlkə də heç olmayıb...
Bir daha deyirəm, mövzusu o dövrdən götürülsə də,“Hərb və sülh” rus xalqının fransız işğalına qarşı mübarizəsi haqqında yox, Allahın tarix üzərində gəzişməsi haqqındadır. Hegelin fəlsəfi dillə təsvir elədiyi ilahi mənzərəni Tolstoy bizə bədii dillə göstərib (ancaq bunu deməklə bu iki dahinin dünyagörüşlərini tam eyniləşdirmirəm). Yəni Allah, Dünya Ruhu deyilən yaradıcı güc, nəhəng qüvvə Tarix deyilən yol boyunca gəzişir, gəzişdikcə cürbəcür kombinasiyalar qurur, özüylə ziddiyyətə girir, özünə qarşı gedir, özü özüylə savaşır, sonra da bu savaşdan qələbəylə çıxır.
Tolstoy təkcə xeyirin yox, şərin də Allahdan gəldiyinə inanan optimist dialektik idi – elə həmin Hegel kimi. Bu cür mütəfəkkirlər üçün kainatda bir yarpağın, bir tozun da hərəkəti təsadüf deyil – hamısı hesablanıb, hamısı ilahi qanunlarla tənzimlənir. Məsələn, Tolstoydan altı yüz il qabaq yaşamış Mövlana Cəlaləddin Rumi deyir: “Allah insanı hər nəfəsdə yenidən yaradır”. Bu, Yaradanın dünyanın işlərinə fasiləsiz müdaxiləsi deməkdir. Bu işdə Şeytan da ona xidmət göstərir – müxalif cildinə bürünmüş olsa da. Belə düşünən insan necə nikbin olmasın? Əgər hər şeyin Allahın əlində, Tanrının nəzarətində olduğuna inana bilsən, tarixi proseslərə münasibətdə də hökmən optimist olacaqsan. Belə: Allah hər şeyi bilir, nə eləyirsə düz eləyir. Yaxud da belə: Tanrı şərin olmağını ondan ötrü istəyib ki, xeyir şərə qalib gəlsin.
Tolstoyun yanaşmasına görə, insan bu tarixi kombinasiyaların əsl səbəbini dərk eləyə bilməz. Bu baxımdan yazıçı romandakı şər qüvvələri, heç Napoleonun özünü də qınamaq xətti tutmur, eləcə onların ruhi-psixoloji vəziyyətini təhlil eləməklə, şərin anatomiyasını, iç üzünü açmaqla yetinir. Roman boyu böyük yazıçı yüzlərlə personajdan heç birinin üstündən elə-belə keçmir, irili-xırdalı bütün qəhrəmanların qəlbini “rentgen şüasıyla” analiz eləyir.
***
“Hərb və sülh”ün mənasını, ideyasını, mesajlarını konkret bir zaman, ya məkan çərçivəsində dəyərləndirmək olmaz. Doğrudur, əsərdə hadisələr bəlli vaxt aralığında, bəlli bir ölkədə, qitədə baş verir, ancaq bütün bunlar, yenə deyirəm, qəhrəmanların fonu sayılmalıdır. Əgər Tolstoy öz personajlarını başqa bir dövrə, başqa bir tarixi şəraitə, Napoleon yox, tutalım, Çingiz xan imperiyasının işğalı zamanına atsaydı, romanın məzmunu, ideyası yenə dəyişməzdi.
1812-ci il savaşı Rusiya üçün ölüm-dirim məsələsiydi. Bu zaman rus xalqı böyük şər selinin qarşısında çarından kəndlisinə qədər bir vücud kimi birləşdi, hətta pozğun zabitlər də xalq qəhrəmanına, fədakar əsgərə, əzabkeşə çevrildilər.
Vətən təhlükə qarşısında olanda xalqla dövlət, xalqla ordu arasından sərhəd götürülür (ya da götürülməlidir). Məncə, Tolstoy 1812-ci il müharibəsinin təsvirində məhz bunu qabartmağa çalışıb. Dövlətin başçısı, mütləq monarx I Aleksandr sələflərinə, eləcə də öz xələfinə – qardaşı I Nikolaya baxanda çox əzazil deyildi, yeniliklərə, liberal islahatlara meyilli idi. Uzaqdan belə görünür ki, Tolstoy çar Aleksandra simpatiya ilə olmasa da, sayğıyla yanaşır.
Yeri gəlmişkən, 48 illik ömrünün sonlarına yaxın Aleksandr taxt-tacdan üz döndərib tərki-dünya yaşamaq haqda düşünürdü. 1825-ci ilin dekabrında Taqanroqda qəfil ölməsi xalq arasında belə bir şayiənin yayılmasına səbəb olmuşdu ki, guya ölən çar deyil, onun oxşarıdır; bu fürsətdən yararlanan çar isə həmin vaxtdan Uraldakı bir mağarada başqa ad altında guşənişin həyat sürməyə başlayıb, özü də ta 1864-cü ilə qədər yaşayıb.
Əsərdə çar Aleksandr Fransanın müharibəyə başladığını bal-maskaradda eşidir. Tolstoy bununla fani həyatın bizə sevinclə dərdi, nəşəylə ələmi bir qabda verdiyini göstərir.
***
Bir məsələni də diqqətə çatdırmaq istərdim: yazıçı əvvəlcə əsərin adını “Axırı yaxşı qurtaran hər şey yaxşıdır” (“Xoroşo vsyo, çto konçayetsya xoroşo”) qoymaq istəyib. Bu ad müəllifin ideyasını tutarlı ifadə eləyir. Az əvvəl dediyim kimi, Tolstoy yalnız yaxşı işlərə yox, müharibəyə, qırğına, nifaqa da, bir sözlə, olmuş-olacaq bütün hadisələrə Allah işinin tərkib hissəsi kimi baxdığına görə tarixi proseslərə nikbin yanaşırdı, sonunda hər şeyin yaxşı olacağına inanırdı. Tolstoyun yanaşmasına görə, nə baş verirsə, hamısı ilahi qüvvənin planı əsasında baş verir.
Bu baxımdan, onun yaratdığı Kutuzov obrazı da öz əslindən fərqlənir: Tolstoyun Kutuzovu varlığıyla xalq ruhunu mükəmməl ifadə eləyən, ilahi iradəyə, kainatın “ali baş komandanı” Allahın buyruğuna bir əsgər sədaqətiylə sözsüz tabeçilik göstərən, tarixi zərurət qanunlarını idrakıyla yox, qəlbiylə duyan, buna görə də təmkinini itirməyən, yersiz insan itkilərindən yayınmağa çalışan, təkəbbür, nifrət nə olduğunu bilməyən mömin pravoslav, dindar qocadır. Tolstoyun yozumuna görə, Kutuzovun gerçək qəhrəmanlığı döyüş taktikasını yaxşı bilməsində yox, məhz bu mənəvi keyfiyyətlərə yüksək səviyyədə yiyələnməsindədir.
Öz missiyasını başa vurandan sonra Kutuzov tarixi səhnədəki yerini səssizcə boşaldır, yəni ölür.
Napoleona gəlincə, Avropanın proqressiv qüvvələri, parlaq zəkaları gəncliyində onu alqışlayırdılar, onu respublikanın qoruqçusu sayırdılar. Ancaq Napoleon özünü imperator elan eləyəndən sonra çoxları ondan üz döndərdi, hərçənd Hegel kimi dahi bundan sonra da onu Allah adlandırmaqdan çəkinməmişdi. Tolstoyun Napoleonu da romanın əvvəllərində hələ insanlıq simasını itirməyib, istedadının, şəxsiyyətinin parlaqlığı hələ göz qamaşdırır, fransızlara qarşı döyüşən zabitlər də ona pərəstişlə baxırlar. Romanın sonlarında isə Bonapart yaralı vəhşiyə bənzəyir, o boyda sərkərdənin təşəxxüsündən, qürurundan, ləyaqətindən əsər-əlamət qalmır.
Əsərdəki Napoleon bütün dünyanı özünə təslim eləməyə çalışan, azad iradəsini Tanrının da, təbiətin də, xalqın da hökmündən, iradəsindən üstün tutan təkəbbürlü bir tirandır. Buna görə də Kutuzovdan xeyli gənc, enerjili, hətta bir sərkərdə kimi istedadlı olmasına baxmayaraq dünyanı titrədən fateh ona uduzur. Əlbəttə, ona yox, Napoleon onun mütiliklə iradəsinə boyun əydiyi Tanrının, bir də hər fransız əsgərinə buzdan heykəl yapan təbiətin hökmünə təslim olur.
***
Epiloqun fəlsəfi hissəsində böyük mütəfəkkir azadlıq-zərurət qarşıdurması üzərində dayanır, filosoflarla polemikaya girir. Tolstoy azadlıqla zərurətin barışmazlığı haqqında deyilənlərə qarşı çıxır, onun fikrincə, istər tarixin gedişatında, istərsə də ayrı-ayrı adamların fəaliyyətində bu iki anlayış antaqonist mövqedə durmur, əksinə, bir-birini tamamlayır. Tolstoya görə, azadlıq həyatın məzmunu, zərurət isə formasıdır. Fəlsəfi epiloqun yekununda yazıçı bu qənaətə gəlir: Yerin Günəş ətrafında fırlanmasını hiss etmədiyimiz halda bu hərəkətin reallığını təsdiqlədiyimiz kimi, insanın tarixdəki fəaliyyətinin də yalnız azadlıq qanunlarıyla idarə olunduğu fikrindən əl çəkib, ilahi iradədən hiss etmədiyimiz asılılığı qəbul eləməliyik. Tolstoyun düşüncəsinə görə, əgər insanın hərəkətini idarə eləyən tək bircə qanun varsa, iradə azadlığından söhbət gedə bilməz, insan bütünlüklə o qanuna tabe olmalıdır.
***
Fransızların hücumu zamanı xalqın bir orqanizm kimi birləşdiyini göstərmək üçün Tolstoy əvvəlki illərə aid epizodlarda bir sıra ziddiyyətlər, düşmənçiliklər yaradır. Məsələn: Pyer Bezuxov arvadı Elenlə adı hallanan Doloxovu duelə çağırır, üstəlik, ömründə birinci kərə əlinə tapança alan Pyer usta atıcı kimi ad çıxarmış zabiti yaralayır; Pyerin qaynı, pozğun həyat sürən Anatol Kuragin knyaz Andreyin bacısı, dindar, səbirli knyajna Maryaya elçi düşür, rədd cavabı alır; Doloxovla Kuragin knyaz Andreyin nişanlısı, məsum, sadəlövh Nataşa Rostovanı yoldan çıxarıb qaçırmağa cəhd göstərirlər, ancaq işin üstü açılır, bundan sonra Andrey nişanı pozsa da, Anatolu dueldə öldürmək üçün fürsət axtarır...
Xalq müharibəsi başlanandan sonra isə küsülər, düşmənçiliklər aradan qalxır, çarından tutmuş sadə kəndlisinə qədər bütün rus xalqı bir vücud (vəhdəti-vücud!) halına gəlir, hər bir hüceyrə bu vücudu yad təsirlərdən, mikroblardan qorumaq uğrunda mübarizəyə qoşulur, hər kəs başqalarını qurtarmaq üçün özündən keçməyə hazır olur. Tərbiyəsiz Doloxov savaşda böyük fədakarlıq göstərir. Ağır yaralı knyaz Andrey bir ayağını mərmi aparmış Anatolun uşaq kimi ağladığını görəndə ona rəhmi gəlir, gözlərindən yaş süzülür, düşünür ki, İsa peyğəmbərin bəşəriyyətə təlqin eləməyə çalışdığı “düşmənlərini də sev” həqiqəti elə bu imiş. Tolstoya görə, insan yalnız hamı üçün yaşayanda həyatı məna qazanır, bütün başqa hallarda həyat mənasızdır.
Hər bir böyük idealist kimi Tolstoy da bu romanda Allahın şərdən xeyir yaratmaq iksirinin düsturunu verməyə çalışıb.
***
Tolstoyun obrazı daha çox əsərdəki üç personaj – Andrey Bolkonski, Pyer Bezuxov, qismən də Nikolay Rostov arasında paylaşılıb. Rostovların evinə gedən Andreyin özündən xeyli kiçik Nataşanı görüb ona aşiq olması kimi səhnələr avtobioqrafik sayıla bilər. Pyeri naqis əxlaqlı Elenlə evləndirən Tolstoy Andreyin ölümündən sonra Nataşanı ona verməklə saf ürəkli qəhrəmanının başına gətirdiyi mənəvi fəlakətin haqqını ödəyir. Pyerlə Nataşanın evliliyi timsalında yazıçı əsl xristian ailəsinin modelini yaratmağa çalışıb. Onun Elenlə qurduğu ailə isə, necə deyərlər, ruhani birliyə söykənməyən antixristian ailəsi idi. Bu təzad, kontrast müəllifin hədəfini dəqiq göstərmək üçün əsərə salınıb – bir var ehtiras, riya üzərində qurulan haram ailə, bir də var sevgi, səmimiyyət üstündə qurulan halal ailə.
Nataşanın Andreyə ilk vurğunluğu hələ ruhani xarakter daşımır; bu, yetkinlik yaşına çatmış gözəl, duyğulu bir qızın ciddi, ağıllı, ortaboy olsa da yaraşıqlı, xarizmatik bir zabitə heyranlığından başqa bir şey deyil. Ondan da yaraşıqlı pozğun Anatol ortaya çıxandan sonra canında qadınlıq ehtirası tüğyan eləyən Nataşa hayıl-mayıl olub başını itirir. Pyerin sayəsində alınmayan uğursuz qaçış cəhdi Nataşa Rostovanın məhvinə səbəb olmur, tərsinə, onu puça çıxmaqdan qurtarır. Keçmiş nişanlısı, müharibənin ölümcül yara vurduğu knyaz Andreylə od-alov içində baş tutan görüşü Nataşanı biryolluq dəyişir, onun mənəvi dirçəlişinə, İsa peyğəmbərin buyurduğu yolla gedən cəfakeş bir rahibəyə çevrilməsinə təkan verir.
Əlbəttə, rahibə sözünü mən burda rəmzi mənada işlətdim. Yarımcan Andreylə ona qulluq göstərən Nataşanın sevgisi artıq Austerlits döyüşünün qəhrəmanı, Kutuzovun yavəri olmuş təkəbbürlü zabitlə yelbeyin kübar qızın ötəri heyranlığı deyil, misli görünməmiş bir savaşın cəhənnəmindən keçmiş iki yetkin şəxsiyyətin, iki kamil ruhun bir-birinə toxunuşudur. Bu mistik təmas yer üzündəki təyinatını Nataşa Rostovaya biryolluq anladır. Knyaz Andrey aldığı yaradan sağalmasa da, Nataşa bütün sonrakı həyatını onun ruhunun kölgəsində keçirir. Savaş bitəndən sonra Andreyin dostu, ruh ekizi Pyerlə Nataşa gerçək bir xristian ailəsi qurub mömin həyat yaşayırlar.
***
Tolstoyun nəzərində ideal qadın ərini ilahi eşqlə, xristian məhəbbətiylə sevən, ona qeyd-şərtsiz təslim olan, öz varlığını sevdiyinin varlığında əridib itirən, ailəsi, övladları üçün yaşayan qadındır – Nataşa kimi, knyajna Marya kimi, “Anna Karenina”dakı Kiti kimi.
Çexovun “Qadası” adlı hekayəsi var. Hekayənin qadın qəhrəmanı başqa-başqa peşələrin yiyəsi olan üç-dörd ərə gedir, hər dəfə də ərinin problemləriylə yaşayır, onların diliylə danışır, bir sözlə, oxucu hekayə boyu qadının özünü yox, onun kişilərdə (daha doğrusu, kişilərin onda) əks olunan surətini görür. Qəti şübhəm yoxdur ki, Çexov bu hekayəni Tolstoyla polemika zəminində, onun ideal qadınlarının halına gülmək (əslində acımaq) məqsədilə, o qadınların gerçək obrazını ironik-faciəvi planda sərgiləmək üçün yazıb. Çexovdan ötrü həyatda belə bir ideal yox idi, onun dünyagörüşü Tolstoydan çox fərqlənirdi. Tolstoy isə Çexovun istehza hədəfinə çevirdiyi qadını gerçək qadınlıq örnəyi sayırdı, onun fədakarlığına heyran qaldığını gizlətmirdi.
***
Əsərdə baş qəhrəmanı müəyyənləşdirmək çətindir. Ancaq iki baş qəhrəmandan birinin, bəlkə də birincisinin Andrey Bolkonski olduğunu desəm, yəqin yanılmaram. Onun atası adlı-sanlı zadəgan, istefada olan hərbçi, Kutuzovun cavanlıq dostudur; kənddəki mülkündə zahidanə həyat yaşayır, cəmiyyət içinə çıxmır.
Knyaz Andrey müharibəyə çağırış alanda hamilə arvadını kəndə aparıb atasına tapşırır. Liza, çox güman, Andreyin sevdiyi qadın deyil, ancaq onu Andreyin sevmədiyi qadın saymağa da dəlilimiz çatmır. Doğuş zamanı can verən cavan arvadının üzünə baxanda sərt, cod Bolkonskinin ürəyindən keçən şəfqət, mərhəmət duyğusunu Tolstoy misilsiz ustalıqla qələmə alıb (buna bənzər bir səhnə Heminqueyin “Hindu qəsəbəsi” hekayəsində də var). Andrey olsun ki, Lizanı nə vaxtsa sevib, ancaq onların həyatının bu mərhələsi əsərdə təsvir olunmayıb. Knyaz Bolkonski romanın birinci yarısında ümumiyyətlə nikahın, evliliyin əleyhinə çıxır, özündən gənc dostu Pyerə də evlənməməyi məsləhət görür.
Romanın birinci cildi Austerlits döyüşündə knyazın ağır yaralanmasıyla bitir. Döyüşdən əvvəl Andrey müharibəyə bir Napoleon iddiasıyla, şan-şöhrət üçün, üzünü belə görmədiyi, heç vaxt da görməyəcəyi adamlara özünü tanıtmaq üçün qatıldığını daxili monoloqunda etiraf eləyir. Ancaq Austerlits çölündə yaralı-yaralı arxası üstə uzanıb göyə, göyün dərinliyinə, sonsuzluğuna baxanda özünün şöhrət arzusu da, bütün bu qaçhaqaçlar, qovhaqovlar, müharibələr, qırğınlar da ona çox mənasız, puç görünür. Bu məqam qəhrəmanın qəlbindəki təbəddülatın başlanğıcı olur.
Sağalandan sonra evə qayıdan Andrey arvadı Lizanın doğuşu ərəfəsində kəndə çatır. Doğuş çox ağır keçir, Liza onu tanımır. Uşaq qurtulsa da, anası doğuşdan salamat qurtarmır. Qadının üzündəki əzablı ifadəni knyaz Andrey belə oxuyur: “Siz mənim başıma nə oyun açdınız, axı mən sizə nə pislik eləmişdim!..” Bu “oxunuş” döyüşlərdən çıxmış gənc zabitin, Kutuzovun yavərinin ürəyində silinməz iz qoyur, onu sarsıdır (“Hindu qəsəbəsi” hekayəsində ağır doğuş keçirən qadının əri onun əzablarına dözməyib dinməzcə damarını doğrayır). Bununla da Andreyin həyatdan küskün, bədbin günləri başlanır.
***
Bir gün Bolkonskinin gənc dostu Pyer Bezuxov onlara gəlir. Pyer qraf Bezuxovun qanunsuz oğlu olur, atasının ölümü ərəfəsində Avropadan Peterburqa qayıdır, yerli zadəgan balalarına qoşulub tüfeyli həyat sürür, axırda da atasının vəsiyyətinə görə bir günün içində ölkənin ən varlı adamlarından birinə çevrilir. Bunun ardınca Pyer tamahkar Kuraginlərin gözəllikdə ad çıxarmış qızı Elenlə evlənir, ancaq xoşbəxt olmur.
Gənc Bezuxov da dostu kimi daim düşünür, özünü, öz arzularını, istəklərini analiz eləyir, bir sözlə, həyatın mənasını axtarır, çünki beləsi həyatda bir məna tapmadan yaşaya bilməz. Meşədə iki dostun maraqlı söhbəti olur. Andrey deyir mən dünyada iki şər tanıyıram: bunlardan biri vicdan əzabı, o biri xəstəlikdir; insan gərək bu iki şərdən qoruna-qoruna özü üçün yaşaya. Pyeri dostunun mövqeyi təəccübləndirir, deyir insan yalnız özü üçün necə yaşaya bilər, axı biz hamımız bir bütövün zərrəsiyik. Onlar çayın qırağına enib bərəyə minirlər, Bezuxov sözünə davam eləyib deyir mən bu dar zamanda, beş qarış torpağın üstündə yaşayan mən deyiləm, mənə elə gəlir həmişə olmuşam, həmişə də olasıyam. Andrey ona xəfif istehzayla belə cavab verir: hə, Herderin fəlsəfəsində belə bir şey var.
Pyer bütün dünyaya açılmaq, kainatın içinə girmək, dünyanın ruhuna qovuşmaq eşqiylə alışıb yanır, ancaq Andrey özünə qapılıb, zahidlik sevdasına düşüb. Pyerin dediklərinin astar üzü mənə zen-buddist müdriklərindən birinin kəlamını xatırladır: “Bizim ömrümüz əbədi yoxluğumuzun arasında qısa fasilədir”. Niyə astar üzündən dedim? Çünki ənənəvi idealist filosoflar bu kəlamı tərsinə çevirib belə ifadə eləyərdilər (elə Pyer Bezuxov da bunu deyir): “Bizim həyatımız əbədi varlığımızın arasında qısa fasilədir”. Xatırlayırsızsa, Həzrət Əlinin də belə bir kəlamı var: “Mən doğulduğum gün öldüm”. Qədim stoiklər də deyirdilər ki, insan ana bətninə düşdüyü andan ölməyə başlayır. Tolstoyun “İvan İliçin ölümü” povestinin sonunda da belə bir cümlə var: “Ölüm qurtardı, daha ölüm yoxdur”. Bütün bunlar Pyerin dediklərinə qüvvət verir: yəni biz ölümsüz həyatdan ölümlü həyata düşmüşük, bu həyat boyu ölüm bizi müşayiət eləyir, ölməyincə ölümdən can qurtarmaq olmur.
Romanın dördüncü cildində, knyaz Andreyin əcəllə əlləşdiyi səhnədə belə bir məqam var: o, ölümün gəlişini yuxuda görür, qapını bütün qüvvəsiylə arxadan itələyib ölümü içəri buraxmamağa çalışsa da, gücü çatmır, qapı üzünə açılır. Bu zaman knyaz yuxudan ayılıb öz-özünə deyir: “Mən öldüm, ölən kimi də oyandım. Bəli, ölüm ayılmaq, oyanmaq deməkdir”.
***
Pyerin dedikləri knyaz Andreyin könlündə yeni həyat toxumları əkir, ancaq bu toxumlar hələ bir müddət sonra cücərəcək (Bu yerdə Mövlananın Şəms Təbrizi ilə görüşü haqda dediyi yadıma düşür: “Yanan şam yanmayan şama toxunub keçdi”).
İkinci cilddə yaz ağzı Andreyin güzarı Rostovların evinə düşür. Meşədən keçən yolun qırağında bir qoca, nəhəng palıd onun diqqətini çəkir. Cavan ağaclar pöhrələməyə başlasa da, qoca palıd qupquru əzəmətiylə onların sevincinə yuxarıdan aşağı baxır, elə bil deyir: bahar da, yaşıllıq da həyatın aldanışlarıdır, sizin baharınız daha məni aldada bilməz. Knyaz Andrey özüylə o palıd arasında bir bənzərlik tapır. Düşünür ki, heç nə arzulamadan, heç bir həyəcan keçirmədən, pislik eləmədən qalan ömrü hüzur içində birtəhər yola vermək lazımdır.
Rostovların evində qonaq qaldığı gecə knyaz Bolkonski pəncərəni açanda yuxarı mərtəbənin aynasından aylı gecənin seyrinə dalan 16 yaşlı Nataşanın Sonyaya dediklərini eşidir. Qızın saf romantik duyğuları Andreyi də yoluxdurur, Pyerlə görüşdə onun qəlbinə əkilmiş eşq toxumları o gündən yavaş-yavaş cücərməyə başlayır.
Qayıdanbaş Andrey yenə həmin palıdın yanından keçəndə görür ağac əməlli-başlı pöhrələyib, qoca palıd ölümə meydan oxuyur. Öz-özünə deyir, yox, 31 yaşında ömrə xitam vermək olmaz, həyat bizim üçün hələ qurtarmayıb... Daha sonra o, Nataşa ilə nişanlanır.
Ancaq Pyerin o məlum görüşdə dediklərini tam dərinliyilə Andrey yalnız ölüm ayağında duymağa başlayır. O düşünür ki, ölməklə öz əbədi mənbəyinə qayıdacaq.
***
Əsər boyu böyük epoxal hadisələrin fonunda Tolstoy hər iki dostun taleyini diqqətlə izləyir. Pyerin Yelena Kuragina ilə ailə həyatı alınmır, çünki Kuraginlər ailəlikcə pozğun həyat sürürlər. Tolstoy Elenin içiylə çölü arasında təzadı dərinləşdirmək üçün onu olduqca gözəl, yaraşıqlı qadın kimi təsvir eləyir.
Müharibənin qızğın çağında Pyer ümumi işdən qıraqda qalmamaq üçün savaş meydanına getməyi qərara alır. O, belə bir məqamda yalnız özündən ötrü, yalnız öz həyatıyla yaşamaq istəmir. Borodino döyüşü qabağı Pyer frakını geyinib, şlyapasını başına qoyub özünü cəbhənin ön xəttinə vurur. Əsgərlər, zabitlər bu qəribə adama baxıb gülürlər. Savaşdan qabaqkı axşam o, knyaz Andreylə görüşür, onların ikilikdə maraqlı söhbəti olur.
Döyüşdən sonra Pyer əsir düşür. Savaş meydanında, əsirlikdə gördükləri, çəkdikləri, əsir düşmüş günahsız insanların gözü qabağında güllələnməsi onun həyat eşqini öləzidir. Pyeri Platon Karatayev adlı sadə rus kəndlisiylə bir anbarda saxlayırlar. Rus xalqının dini inancının, el müdrikliyinin parlaq ifadəçisi, folklor yaddaşının canlı saxlancı olan mujiklə ünsiyyət Pyerə çox güclü təsir göstərir. Onun qəlbində yenidən ruhani duyğular oyanır. Cismi dustaq ola-ola Pyerin ruhu dünyaya açılır, əsirlikdə ola-ola Pyer yenidən azadlığına qovuşur (paradoks!).
***
Romanın dördüncü cildində belə bir məqam var: Bezuxov düşərgədən azacıq qırağa çıxmaq istəyəndə fransız əsgəri onun qarşısını kəsir. Fikirli-fikirli geri qayıdan Pyer birdən dəli kimi gülməyə başlayır. Yan-yörəsindəkilər ona heyrətlə baxır, bir şey anlamırlar. Pyer gülə-gülə belə deyir: “Əsgər məni buraxmadı. Tutdular məni. Əsir saxlayırlar. Kimi? Məni? Məni! Mənim ölməz ruhumu! Ha-ha-ha!” Daha sonra Pyer aydınlıq gecədə işaran ulduzlara baxıb vəcdə gəlir: “Axı bütün bunlar mənimdir, bütün bunlar məndədir, bütün bunlar mənəm!” Bu vəcd məqamında Pyer özünü həyatın, kainatın təkcə bir parçası, zərrəsi kimi yox, həm də yiyəsi kimi hiss eləyir. Bu məqam mənə məşhur sufi şeyxi Bayəzid Bəstaminin “Sübhanam! Sübhanam!”, başqa bir məşhur sufi şeyxi Həllac Mənsurun “Ənəlhəq” dediyi məqamları xatırladır.
Əsirlikdə Pyer yuxu görür. Yuxuda İsveçrədəki müəllimi büllur damcılardan ibarət bir qlobusu ona göstərib deyir: budur həyat. Qlobusun üzərindəki şəffaf damlalar sayrışa-sayrışa bir-birində əks olunur, damcılar böyüyüb-kiçilir, biri o birini sıxışdırıb sıradan çıxarır, sıradan çıxanın yerini bir başqası tutur, hamısı da qlobusun ortası, özəyi kimi görünən Allahı daha yaxşı güzgüləndirməyə çalışır. Bu məqam da mənə XII əsrdə yaşamış dahi sufi şair Fəridəddin Əttarın “Məntiqüt-teyr” (“Quşların söhbəti”) əsərinin sonluğunu xatırladır: quşların şahı (yəni Allahı) Simurqu görmək eşqiylə Qaf dağına qədər uçub mənzilə yetişən otuz quş anlayır ki, Simurq elə bir-birində əks olunan bu quşların vəhdəti deməkmiş (farsca: se+morğ)...
***
Pyer Nataşa ilə evlənəndən sonra Andreyin atasız qalmış oğlu da onların yanında böyüyür. Beləcə, Pyer Bezuxov təkcə öz həyatını yox, dostu Andrey Bolkonskinin də qırılmış ömrünün davamını yaşayır, yəni iki ruh bir bədəndə qovuşur. Ölmüş dostunun nişanlısıyla ailə quran Pyer öz canında iki ruh gəzdirir, o bəlkə də öz ömründən çox könül dostunun ömrünü yaşadır. Knyaz Andreyin ruhu daim onların arasında dolaşır. İllər öncə “Ehsan” adlı hekayəmdə yazmışdım – bir bədənə iki ruh olduqca faydalıdır.
Orxan Pamukun “Qara kitab”ında da buna bənzər bir sonluq var: Qalib Cəlalın həyatının, yazılarının içində eşələnə-eşələnə yavaş-yavaş cəlallaşır, axırda hətta onun kimi, onun əvəzinə düşünməyə, Cəlalın yerinə yazı yazmağa başlayır.
***
Ənənəvi müsbət-mənfi qəhrəman prizmasından yanaşsaq, Nikolay Rostov, əlbəttə, mənfi obraz deyil. Unutmayaq ki, onun prototipi yazıçının atasıdır. Xırda qüsurlarına baxmayaraq Rostovun savaşın şıdırğı yerində “Eşq olsun bütün dünyaya!” kimi təmtəraqlı şüar səsləndirməyə yetəcək qədər təmiz ürəyi var. O, gerçəkdən həyatsevər, dünyasevər oğlandır. Sonda özünün antipodu olan mömin, dindar knyajna Marya Bolkonskaya ilə evlənməsi sonradan bütün dünyanın Lev Tolstoy adıyla tanıyacağı bir dahinin palçığının yoğrulmasında ana təbiətin istifadə elədiyi iki fərqli məhlula, iki fərqli tərkibə işarədir: Nikolay nə qədər şən, rindanə fiqurdursa, knyajna Marya da bir o qədər zahidanə, rahibanə obrazdır. Andrey Bolkonskinin bacısı monastıra getməliykən Nikolay Rostova ərə gedir.
Əgər Andrey sağ qalıb Nataşa Rostova ilə evlənsəydi, bu izdivac baş tutmayacaqdı. Tolstoy bu əlaqələri çox ustalıqla tənzimləyib, sanki romanda özünün dünyaya gəlişi üçün zəmin hazırlayıb. Əsərin axırlarına yaxınlaşdıqca hiss eləyirsən ki, roman bitəndən sonra möcüzə baş verəcək – dünyaya Lev Tolstoy kimi bir dahi gələcək.
***
Əsərdə obrazların çoxluğuna görə Tolstoyu tənqid eləyənlər haqlı deyillər. “Hərb və sülh” roman-epopeyadır, burada yüzlərlə personajın olması təbiidir. Ona qalsa, “Sakit Don”dakı surətlərin sayı bundan da çoxdur. Əsas budur, Tolstoy irili-xırdalı bütün obrazların ürəyini oxuya bilib.
“Hərb və sülh”ün forması bu əsərin məzmununun boyuna biçilib. Roman öz dövrü üçün yeni formada, yeni üslubda yazılıb. Tolstoy bu kitabda rus xalqının bir neçə illik həyatının timsalında bəşər tarixinin mühüm məsələlərinə aydınlıq gətirməyə çalışıb. Belə olmasaydı, roman Rusiyadan kənarda da böyük maraqla qarşılanmazdı. Əminəm: əsərin uzunçuluğundan gileylənənlər onun ideyasını, məzmununu lazımınca qavramayıblar. Məsələn, epiloqun ikinci – nəzəri-fəlsəfi hissəsini çıxarıb atsan, zahirən heç nə dəyişməz, ancaq bu bölmə əsərin dadına bir ayrı dad qatır, ideyanı, məzmunu daşa-qayaya həkk eləyir, yazıçının ədəbi-fəlsəfi niyyətini bir növ legitimləşdirir, çoxyozumluluğa yer qoymur – bəzi yazıçıların, xüsusən də modernistlərin bədii məziyyət hesab elədiyi bu cəhəti Tolstoy ədəbi əsər üçün məqbul saymırdı.
Tənqidə gəlincə, mən Tolstoyun fəlsəfi baxışlarıyla polemikaya girərdim. Ümidvaram Lev Nikolayeviç mənim bu cəsarətimi öz böyüklüyünə bağışlayar...
***
Qabriel Qarsia Markes ötən əsrin 70-ci illərinin sonunda Moskvada olanda verdiyi məşhur müsahibəsində belə demişdi: “Rus yazıçıları arasında ilk dəfə mən, əlbəttə, Dostoyevskini tanımışam. Ancaq məndən bütün dünya ədəbiyyatından yalnız bircə nəfəri seçməyi istəsəydilər, mən rus yazıçısı Tolstoyu seçərdim. Məncə, “Hərb və sülh” bəşər tarixinin şah əsəridir”.
Mənə gəlincə, Markesin sözlərini bir balaca redaktə eləməklə belə deyərdim: “Mən Dostoyevskinin dünyanın ən böyük yazıçısı olduğunu deyənlərlə razıyam. Ancaq mənə bütün dünya ədəbiyyatından tək bircə roman seçməyi təklif eləsəydilər, düşünmədən “Hərb və sülh”ün adını çəkərdim”. Bu sanbalda əsəri nəinki yazmaq, heç oxumaq da hələ-hələ hər adama qismət olmur.
