Bu gün məşhur qazax yazıçı Oljas Süleymenovun doğum günüdür.
Kulis.az Qorxmaz Şıxalıoğlunun Oljas Süleymenovla xatirə-müsahibəsini təqdim edir.
2008-ci il dekabrın 2-3-də paytaxtımızda Avropa Şurasına üzv dövlətlərin mədəniyyət nazirlərinin “Mədəniyyətlərarası dialoq, Avropa və onun qonşu regionlarında sülhün və davamlı inkişafın əsasıdır” mövzusunda ikigünlük konfransı keçirildi. Bu tədbirə dəvət olunanların sırasında qazax yazıçısı və görkəmli ictimai xadim Oljas Süleymenov da var idi. Təbii ki, mən onun Bakıda olmasına çox sevindim. Ürəyimdən keçdi ki, əməkdaşlıq etdiyim “Mədəniyyət” qəzeti üçün Zaman və Tarix haqqında düşüncələri ilə məşhur olan O.Süleymenovdan müsahibə alım. Ümumiyyətlə, onunla görüşmək, söhbətləşmək çoxdankı arzum idi. Burada bir haşiyə çıxmaq istəyirəm.
Deyəsən, 1982-ci ilin ortaları idi. Bir gün iş yoldaşım Firəngiz məni qırağa çəkib pıçıltı ilə dedi ki, sənə bir kitab gətirmişəm, özü də rus dilindədir, iki günə oxuyub qaytararsan, amma heç kim bilməsin.
Bu, O.Süleymenovun “Az i ya”(1975) kitabı idi. Çoxdan axtardığım bu kitab haqqında eşitmişdim. Dilçi-alim Aydın Məmmədovun (onu 70-ci illərdən tanıyırdım), mənim gözəl universitet müəllimim, bizə qədim Şərq tarixindən dərs deyən Mirheydər Mirzəyevin O.Süleymenov və bu kitabla bağlı xırda-para söhbətlərinə iki-üç dəfə qulaq asmışdım. Əsərin əsas mövzusu rusların ən qədim yazılı abidəsi sayılan “İqor polku haqqında dastan”dır. Kitabda O.Süleymenov akademik Rıbakovqarışıq, rus tarixçilərinin dastanla bağlı yazdıqlarında küllü miqdarda təhriflərin olduğunu elmi şəkildə subut edir. Rus alimləri buradakı türk sözlərini rus sözləri kimi mənalandırıblar.
Beləcə, bu kitab millətçi slavyanşünasların qəzəbinə səbəb olur və onun müəllifinə qarşı mətbuatda bir düşmənçilik kampaniyası başlayır. Hətta Rusiya Elmlər Akademiyasında O.Süleymenovla bağlı linç məhkəməsini xatırladan bir müzakirə də keçirilir. Hamı gözləyirmiş ki, kitabın müəllifi bu gün-sabah həbs olunacaq. Bu, baş tutmasa da, “Az i ya” satışdan təcili yığışdırılır. (O.Süleymenovu, həqiqətən də, bu kitaba görə həbs etmək istəyiblər. Qazaxıstanın o vaxtkı rəhbəri, Siyasi Büronun üzvü Dinmühəmməd Kunayev bu kitabı şəxsən Sov. İKP MK-nın baş katibi Leonid Brejnevə verir və oxumasını xahiş edir. Brejnev bir müddət sonra Kunayevə zəng vurur və kitabda rus xalqı ilə bağlı heç bir pis fikrin olmadığını deyir. Bununla da məsələ bitir. Bütün bunları çox-çox sonralar O.Süleymenovun Qazaxıstan televiziyasındakı çıxışından biləcəyəm).
Oljas Süleymenov
O.Süleymenova olan hörmətim təkcə bu kitabla tamamlanmırdı.
1989-cu ilin payızı idi. O vaxt Azərbaycan, doğrudan da, çox ağır günlərini yaşayırdı. 200 minə yaxın soydaşımız öz dədə-baba yurdundan – Qərbi Azərbaycandan vəhşicəsinə deportasiya edilmişdi. Dağlıq Qarabağda erməni separatizmi tuğyan edirdi. Daşnakların quldur dəstələrinin Azərbaycan kəndlərinə silahlı basqınları adi hala çevrilmişdi. Ermənistanla həmsərhəd kəndlərimizdə də eyni açınacaqlı vəziyyət hökm sürürdü.
Rəsmi Moskva çarizm dövründən qalan ənənəsinə uyğun olaraq , erməniləri müdafiə edirdi. SSRİ rəhbəri Mixail Qorbaçov isə hakimiyyətinin elə ilk ilindən ermənilərə satılmışdı. Elə köməkçisi də erməni idi. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyev isə o vaxt , həm vəzifəsindən, həm də Siyasi Bürodan uzaqlaşdırılmışdı. Mərkəzi KİV-lərə də ermənilər və ermənipərəst adamlar rəhbərlik edirdi. Azərbaycanın haqq sözünü deyən yox idi. SSRİ xalq deputatları qurultayında Qarabağ məsələsi müzakirə olunanda, millətçi erməni deputatları Azərbaycanın ünvanına olmazın hədyanlar və həyasızcasına qondarma ittihamlar səsləndirirdilər. Belə ağır vaxtda sinəsini qabağa verib bizi müdafiə edən, haqq sözümüzü qorxmadan, çəkinmədən, ucadan söyləyən O.Süleymenov idi. O, qocalı-cavanlı bütün xalqımızın doğmasına, əzizinə çevrilmişdi. Hansı qəzet-jurnalda – istər bizim, istərsə də rusların olsun – Oljas Süleymenovun şəklini görsəydim, kəsib saxlayırdım. Beləcə, onun xeyli şəkilləri yığılmışdı məndə.
Bayaq dedim, O.Süleymenovu canlı görmək mənim ən böyük arzum idi. Qoy sözümü qısa eləyim: onu 1990-cı ilin Qanlı Yanvar günlərində gördüm. Deyəsən, yanvarın 22-si idi. Həmin gün günorta vaxtl yazıçı Baba Vəziroğlu ilə onun Ü.Hacıbəyov küçəsində yaşadığı binadan çıxanda O Süleymenov, yazıçı Anar və dilçi alim Aydın Məmmədovun bizə tərəf gəldiyini gördük. Baba dedi ki, yəqin, Anar müəllimgilə gedirlər. Həmişə adlarını uca tutduğumuz, boynunda haqq sayımız olan, neçələrindən fərqli olaraq, o ağır, faciəli günlərdə, təkləndiyimiz o vaxtda O.Süleymenov Bakıda idi. Deyəsən, bu qara xəbəri eşidəndə, hansısa xarici ölkədə, özü də xəstə imiş. Bütün imkanlarından istifadə edib, təcili Bakıya uçmuşdu. (Sonralar O.Süleymenov bir teleçıxışında 20 Yanvarla bağlı deyəcək: onda mən 39 dərəcə qızdırma içində yatırdım. Fikirləşdim ki, getməsəm – lap yüz cür arayışım olsun ki, xəstəyəm – deyəcəklər qorxub gəlmədi. Eləcə, qızdırma içində uçub gəldim). Ürəyimizin az qala partlamaq dərəcəsinə gəldiyi o sarsıntılı günlərdə qazax xalqının, bütövlükdə türk dünyasının nəhəng oğlunun dərdimizə şərik çıxması, qan ağlayan insanların yanında olması, gözümüzdə ümid çırağı yandırdı. Yadımdadır, o günlərin birində O.Süleymenov, deyəsən “Paris Kommunası”adına gəmi təmiri zavodunda bir görüş keçirtdi. Oradakı çıxışı soyumuş ürəyimizə bir istilik gətirdi, bizə ümid verdi...
Qayıdıram 2008-ci ilin 2 dekabr gününə. Həmin gün “Gülüstan” sarayında “Mədəniyyətlərarası dialoq...” adlı konfrans keçirilirdi. “İçərişəhər”metro stansiyasından çıxıb, payi-piyada “Gülüstan”a gedirdim. Yolboyu O.Süleymenova verəcəyim sualları düşünürdüm. Zaman bu sualları, əslində, yaddaşımda çoxdan cilalamışdı, sadəcə, fürsət gözləyirdim.
O gün burada O.Süleymenovu görsəm də, onunla görüşə bilmədim. Ertəsi gün fasilə zamanı iclas zalından çıxanda O.Süleymenova yaxınlaşdım. Salamlaşıb, “Mədəniyyət” qəzeti üçün müsahibə verməyini xahiş etdim “İyirmicə dəqiqə vaxtınızı alacağam”, – dedim. Çox səmimi şəkildə “Canım, nə iyirmi dəqiqə, gedək nə qədər ürəyiniz istəyir söhbət edək. “Azərbaycan” adı olan yerdə, nə olsa, mən hazıram”, – söylədi. Sonra da ürəyimi açan bir əlavə elədi sözünə: “Azərbaycan postsovet məkanında türkdilli respublikaların içində həmişə flaqman olub...”
Bu başdan deyim ki, müsahibə elə ilk dəqiqələrdən dialoq xarakteri aldı.
Görünür, O.Süleymenov özü də sual-cavab müstəvisində danışmaq istəmirdi. Tarixin ideyası, insanın potensialı, mədəniyyətlərin taleyi söhbətimizin mövzusuna çevrildi...
– Sizi yenidən Azərbaycan torpağında görməyimizə çox şadıq. Əvvəlcə istərdik ki, bu konfransla bağlı təəssüratlarınızı bizimlə bölüşəsiniz.
– Avropa Şurasının bu konfransı əvvəlkilərdən çox fərqlənir. Burada həm Qərb, həm də Şərq ilk dəfə olaraq birgə iştirak edirlər. Bu format konfransın, həm miqyasını, həm də əhəmiyyətini göstərir. Burada qəbul olunan “Bakı Bəyannaməsi” yeni minilliyin dönüş nöqtəsinə çevrilə bilər. Bu sənəd konkret cizgilər ilə xalqlar və ölkələr arasında qarşılıqlı anlaşmanı irəli aparmaqla yanaşı, zaman-zaman mövcud olan ziddiyyətləri aradan götürə bilər. Mənə elə gəlir ki, bu bəyannamə Avropa Şurasının hazırladığı, çap etdirdiyi və özündə mədəniyyətlərarası dialoq prinsiplərini əks etdirən və tənzimləyən “Ağ kitab”ın davamı kimi böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu nöqteyi-nəzərdən Bakı dil, din və mədəniyyətlərin yaxınlaşması prosesində özünəməxsus rol oynayır. Bu konfransın yüksək səviyyədə təşkilinə görə, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevə, o cümlədən Mədəniyyət və Turizim Nazirliyinin rəhbərliyinə minnətdarlığımı bildirirəm.
Bu tədbir , həm də ona görə əlamətdardır ki, onun açılışı prezident İlham Əliyevin baba olması xəbəri ilə eyni günə düşdü. Bu, konfrans iştirakçılarına xoş ovqat bağışlamaqla bərabər, tədbirin gedişinə də müsbət təsir göstərdi. Məsələ ondadır ki, siyasi iradənin təsiri ilə dünyada mövcud olan ziddiyyətləri aradan qaldırmaq və mədəniyyətlərarası anlaşılmaz sədləri keçərək ümumbəşəri dəyərlər məxrəcində birləşmək olar.
– Burada bir çox qonaqlarla söhbətimiz oldu. Onların əksəriyyəti bu konfransın analoji tədbirlərdən çox fərqli olduğunu dedilər. Siz bu müqayisəni necə aparardınız?
– Mən son vaxtlar bir çox konfranslarda iştirak etmişəm. Əsasən, burada mədəniyyətdən daha çox, dünyanı bürüyən iqtisadi böhrandan və onun insanların həyat səviyyəsinə mənfi təsirindən danışdılar. Qlobal maliyyə böhranının düşüncələrə və söhbətlərə hakim kəsildiyi bir vaxtda Bakıda belə bir konfransın keçirilməsi və burada mədəniyyətlərarası dialoqdan danışılması, Azərbaycandakı sağlam iqtisadi mühitdən, inkişafdan xəbər verir. Bu da göstərir ki, əksər inkişaf etmiş ölkələrdən fərqli olaraq, Azərbaycan iqtisadiyyatı bu böhrandan yan keçə bilib. Çünki burada stabil iqtisadi kurs var. Bu da perspektivdə Azərbaycana daha böyük üstünlüklər vəd edir. Rus ekspertlərinin hesablamalarına görə, gələn il Azərbaycanın iqtisadi göstəriciləri daha yüksək olacaq.
– Bu ilin martında BMT-də Qarabağ məsələsi ilə bağlı səsvermədə Özbəkistandan başqa, bütün türkdilli respublikalar, o cümlədən, Qazaxıstan da zalı tərk etdi – səsvermədə iştirak etmədilər. Bunu necə başa düşək?
– Bilirsiz, (dərindən nəfəs alıb bir anlıq susur)bu, Azərbaycana olan münasibətin göstəricisi deyil, Sadəcə, türkdilli respublikaların Rusiyadan çəkinməsi ilə bağlıdır. Həmin sessiyada Rusiyanın Azərbaycanın əlehinə səs verəcəyi gözlənilən idi. Siz də bunun şahidi oldunuz. Yəqin, zaman bu işləri yerbəyer edəcək.
– SSRİ dağılandan sonra rəsmi Moskva MDB adlı bir qurumun çərçivəsində keçmiş milli respublikalarla siyasi-iqtisadi əlaqələri bərpa etmək üçün koordinasiya şuraları yaratdı. Ancaq nədənsə, bu sırada ədəbiyyat yaddan çıxdı. Deyək ki, əvvəllər dünyada baş verən ədəbi prosesləri Moskvada çap olunan "İnostrannaya literatura", "Drujba narodov", "Voprosı literaturı" və digər nəşrlərdən izləyə bilirdik. İndi bunlar dağınıq şəkildə mövcud olsa da, əvvəlki effekti vermir. Sizcə, əvvəlki ədəbi yaddaşı bərpa etmək üçün hansı addımları atmaq olar?
– Bu sualın cavabı ilk baxışdan çox sadədir. Əvvəllər ədəbiyyata dövlət sponsorluq edirdi, indi isə hər şey bazarın ümidinə buraxılıb. O vaxt dövlət həm intellektual düşüncənin sifarişçisi, həm də alıcısı olub. SSRİ dünyada ən çox kitab oxunan ölkə idi. Kitablar böyük tirajlarla çap olunurdu. İndi ədəbiyyat da bazar münasibətləri çərçivəsində həll olunur. Belə düşünürük ki, iqtisadiyyat bazara tabe olursa, gərək ədəbiyyat və incəsənət də bu taleyi yaşasın. Bu isə kökündən səhvdir. Həm Rusiya, həm Qazaxıstan, həm də demək olar ki, MDB məkanında eyni vəziyyət mövcuddur.
– Tarixən Qərblə Şərqi müqayisə ediblər. Qərb dünyaya “texnogen sivilizasiya”, “informasiya cəmiyyəti “anlayışları gətirib. Pikasso da, Dostoyevski də, Balzak da, Motsart da təfəkkürün rəmzinə çevrilib. Bütün sadaladıqlarımızın ünvanı Qərbdir. Bəs Şərq bu qlobal rəmzlərin içərisində əliyalın görünmürmü?
– Şərq mədəniyyəti Qərblə müqayisədə çox qədimdir. Müasir Qərbin formalaşmasında onun təsiri danılmazdır. Çarxı, nərdivanı, yəhəri, kağızı Şərq icad edib. Kitab çapı da Şərqdə yaranıb. Bu, o zaman inqilabi sıçrayış idi. Şərq ilk qanunların müəllifidir. Nil çayı sahillərindəki sirri bu gün də açılmayan nəhəng ehramların, fəlsəfənin, ədəbiyyatın, həndəsənin və kimyanın vətəni Şərqdir. Bir zamanlar Şərqdə kitab çapı ən yüksək həddə çatmışdı. Elm və texnikanın inkişafı, itmiş mədəniyyətlərin üzə çıxarılması və öyrənilməsi Şərqdə böyük inkişafın göstəricisi idi. Ümumiyyətlə, mədəniyyətləri Qərbə və Şərqə bölmək olmaz.
– Mən tək mədəniyyəti demirəm. Deyək ki, bu gün bütün beynəlxalq siyasi, iqtisadi, mədəni qurumlar Qərb təfəkkürü ilə bağlıdır. Və bu nəhəng güc mərkəzləri Qərbin arqumenti kimi görünür.
Qorxmaz Şıxalıoğlu Oljas Süleymenovla
– Gəlin bu arqumenti Qərbin üstünlüyü kimi qəbul etməyək, bunu ümumbəşəri dəyərlər kimi qiymətləndirək. Bu, bütün bəşəriyyətə aiddir. Qərb də, Şərq də – istər individual, istər kütləvi düşüncə olsun – bəşəri nailiyyətin bir hissəsidir. Bəşəriyyətin bir əcdadı var – İnsan. Homo-sapiens. Bu kontekstdə biz milli təfəkkürlə yanaşı, planetar düşüncəni də inkişaf etdirməliyik. Bu məxrəcə gəlsək, biz nəinki Qərb və Şərqin üstünlüyündən söhbət açacağıq, əksinə, biz insanın kəşfi ilə fəxr edəcəyik. Fəxr edəcəyik ki, bu, bizə – insan nəslinə məxsusdur. Ona görə Şərq-Qərb anlayışlarında qısqanclığa yer vermək olmaz. Sadəcə, bütün bu nailiyyətlərdən bəşərin xeyrinə istifadə etmək lazımdır.
– Gələk ədəbiyyata. Bizdə – Azərbaycanda son dövrlər postmodern adlı bir ədəbi cərəyan meydana gəlib. Bu cərəyanın daşıyıcıları öz yaşlı həmkarlarına çox radikal yanaşırlar. Postmodern anlayışı postsənaye dünyasından sonra əmələ gələn və bir çox dəyərləri, üslubları və sxemləri yenidən nəzərdən keçirən bir hərəkatdır. Sizin bu tipli yeni cərəyanlara münasibətinizi bilmək istərdik?
– Ümumiyyətlə, bu cərəyanlardan söz açmaq əvəzinə, gözəl və maraqlı əsər yazmaq lazımdır. Dəxli yoxdur, o, sürrealizm, postmodernizm və yaxud hansısa bir “...izm”in bazasında yaradılıb. Əsas odur ki, əsər, insanda işıqlı duyğular oyatsın. Oxucu fərqinə varmır ki, bu hansı dəbdə olan norma ilə yazılıb. Əgər əsər adamı düşündürürsə, deməli, o, həqiqi sənət nümunəsidir. Postmodernistlər də gec-tez bu həqiqətə gəlib çıxacaqlar. Son vaxtlar Moskvada da bu tipli yazıçılar əmələ gəlib. Onların kitabları da çap olunub, ancaq ortada əsər yoxdur. Belələri hər gün söyüş və bu tipli çöküntüləri yazıya gətirməklə orijinallıq etmək istəyirlər. Biz senzuranı ona görə qadağan etmədik ki, söyüş, əxlaqdan kənar sözlər ədəbiyyat adına oxucuya sırınsın.
– Çingiz Aytmatovu (mən bu müsahibəni götürəndə, bu böyük qırğız yazıçısı artıq 5 ay idi ki, dünyasını dəyişmişdi. Və ölümündən hardasa 1-2 ay əvvəl Bakıya gəlmişdi) itirdik. İndi bircə Oljas Süleymenovumuz qalıb. Neyləyəcəyik?
– Niyə ki? Anar var, Əkrəm Əylisli, Bəxtiyar Vahabzadə var. Onlar 60-70-ci illər ədəbiyyatını yaradıblar. Həmin dövrün ədəbi ənənələrini öyrənmək, inkişaf etdirmək lazımdır. Boş yerdə heç nə etmək olmaz. Çünki orda nə əksən, bəhər verməz. İndiki ədəbiyyatın irəliləməyi üçün baza var. Sadəcə, nəinki ona istinad etmək, ondan faydalanmaq lazımdır.
– Yeni zaman anlayışının ortaya çıxdığı bir vaxtda din faktoru daha böyük əhəmiyyət kəsb etməyə başladı. Mən sizin dinə olan münasibətinizi də bilmək istərdim.
– Həmişə çılpaq ateizmin əleyhdarı olmuşam. O cümlədən də, çılğın dindarlığı da qəbul etmirəm. Ümumiyyətlə, din də bilgidir. İnsan inkişaf prosesində bu bilgiyə yiyələnib və onu ehkama çevirib. Sonra o, bu ehkamın əsasında həyat və kainat haqqındakı düşüncələrini qurmağa başlayıb. Elm isə pillə-pillə irəliləyir. Qoyduğu suallara mərhələlərlə cavab verir. Yeni-yeni bilgilərə yol açır və o, bununla da dindən fərqlənir. Elm inkişaf edən bilgidir.
– Maraqlıdır, Oljas Süleymenov indi nə yazır?
– Mən fərqli janrlarda işləyirəm. Həm bədii, həm də publisistik yazılarla dövri mətbuatda çıxış edirəm. Müəyyən suallarla mənə müraciət edənlərə kömək edirəm. Mənə aydın olan şeyləri onlara izah edirəm. Bundan əlavə, qədim türk yazıları ilə məşğulam. O necə yaranıb, hansı yazılara təsir edib. Bu konfransda da bir "ümumi dil" fikri səsləndi. On il əvvəl mənim “Yazının dili” adlı kitabım çap olunub. Burada, ümumiyyətlə, dilin yaranışı araşdırılıb. İlk dil, təbii ki, Afrikada yaranıb. Bu kitabım İtaliyada nəşr olunub. Görürəm ki, bu konfransda səslənən fikirlər kitabımdakı araşdırmalarla üst-üstə düşür.
– Bu yaxınlarda İstanbulda 4 türkdilli dövlətin – Türkiyə, Qazaxıstan, Azərbaycan və Özbəkistanın Parlament Assambleyası yaradıldı. Siz bu qurumdan nə gözləyirsiniz?
– Bu, çox yaxşı işdir. Buna böyük bir başlanğıcın təməli kimi baxıram. Gələcəkdə yəqin ki, başqa türkdilli dövlətlər də bu quruma qoşulacaqlar. Bu, gələcəyə ümid verir.
– Mənim üçün bu söhbət çox maraqlı oldu. Daha sizin üçün deyə bilmərəm.
– Bu dialoq elə mənim də ürəyimdən xəbər verdi.
2008
