Bu gün böyük dramaturq M.F.Axundovun anım günü, eyni zamanda Milli Teatr Günüdür. Kulis.az bu münasibətlə professor Rəhilə Qeybullayevanın “M.F.Axundovun “Aldanmiş kəvakib” povestində “ulduz” personaj Şah Abbas, qurban motivi və ulduz metamorfozaları” elmi məqaləsini təqdim edir

Giriş

M.F.Axundovun yaradıcılığı onun maarifçilik ideyaları, ruhaniliyin tənqidi səbəbindən, həm ərəb əlifbasının islahatı tərəfdarı, həm də Zaqafqaziyada rus bürosunun tərcüməçisi və polkovniki olduğu üçün sovet dövründə kifayət qədər populyar idi. Onun əsərləri bu gun də Azərbaycanda məktəb və universitet dərsliklərinə daxil edilir. Lakin vətənindəki müasir siyasi quruluşla bağlı Axundovun irsini, o cümlədən, ateizmini Sabir və C.Məmmədquluzadədə də olduğu kimi birmənalı qəbul etmək doğru deyil, çünki ruhaniliyin tənqidi və yaxud peyğəmbəri anlamaq cəhdi ateizm demək deyildir. Eyni fikri Axundovun müasiri, klerkləri tənqid etsə belə ateist olmayan Volter haqqında da söyləmək mümkündür.

Digər maraqlı məqam M.F.Axundova - o həm də Axundzadə idi - fars müəllifi kimi yanaşılmasındadır. Onun arabir etdiyi tərcümələr 1890-cı ildə Persian Plays adı altında Londonda çap olunmuşdu. Hələ həyatda olarkən yazıçının fars dilində yazdığı “A.S.Puşkinin ölümünə Şərq poeması” «Московский наблюдатель» jurnalında (1837: 229-330) dərc edilərkən o, fars şairi adlandırılmışdı. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, rus və fars dillərindəki əsərlərin (“Шикает-наме”, 1832-1833) müəllifi olsa da, Axundov daha çox Azərbaycan dilində yazırdı.

Yazıçı özünü atası tərəfdən iranlı olaraq identifikasiya edirdi. Məsələn, onun “Aldanmış kəvakib” povestinin dili klassik dillə (şahın və əshabələrinin danışığında ərəb və fars sözləri üstünlük təşkil edir) və müəllif nitqinin sadə xalq danışığı ilə birləşməsidir. Bu planda povest Axundovun sələfi olan Molla Pənah Vaqifin (1717-1797) poeziyasında artıq təsdiqini tapmış klassik ədəbiyyat ənənələri və xalq dilini birləşdirməsi ənənəsini davam etdirmişdir. Həmin məqam – Azərbaycan və İranın ədəbi-mədəni irsinin müəyyənləşdirilməsindəki ikili identifikasiya eyni zamanda müxtəlif əsrlərdə yaşamış Nizami Gəncəvi (1141-1209) və Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar (1906-1988) kimi ədəbiyyat nümayəndələrinə də xasdır. Lakin sovet oxucusu üçün o dövrdə Rusiyaya aid olan Azərbaycanda doğulub boya-başa çatan və əsasən Azərbaycan dilində yaradan Axundovla bağlı belə bir identifikasiya ən az məlum fakt idi. Hansı dildə yazmaq meyarı ilə yanaşsaq, əsərlərinin ən çox saxlandığı Wisconsin Universitetinin Memorial kitabxanasında belə bir nəşr var: The Vazír of Lankurán, a Persian play Ākhundzādah, Fatḥ Alī, 1812-1878. Edited by W. H. D. Haggard and G. Le Strange. Burada belə bir qeyd var: Written in Turkish by Feth Ali Ahund-zâde, translated into Persian by Karājahdāghī Muhammad Jafar (Feth Ali Ahund-zâde tərəfindən türkcə yazılıb, fars dilinə tərcüməsi: Karājahdāghī Muhammad Jafar).

Müsəlman Şərqinin bu görkəmli mütəfəkkirinin 200 illiyini qeyd edərkən qeyri-iradi onun xristian Qərbinə aid, 2013-cü ildə 200 illikləri qeyd olunan yaşıdları yada düşür. Məsələn, qərbçi adlandırılsa da rus xalqı üçün ürəyi yanan və özünün də boynuna aldığı kimi tələbə yaşlarından alman fəlsəfəsi ilə maraqlanan rus yazıçısı A.Gersen; Qərbdə yaşayıb-yaradan, amma dindən şəxsi məqsədləri üçün örtuk kimi istifadə edən ruhaniliyi qamçılayan fransız V.Hüqo; öz millətinin deyingən burjualarını ən çirkin şəkildə təqdim edən ingilis yazıçısı Ç.Dikkens. Bu sıraya alman müəlliflərdən İ.Göteni (1749-1832) Faustu ilə (1831) Yakob (1785-1863) və Vilhelmin (1786-1859) Qrimm qardaşlarını da əlavə etmək olar.

“Qaranlıq krallığında işıq” (N.Dobrolyubov) axtarışı ilə yanaşı, paralel şəkildə qarşılıqlı maraq da inkişaf edir: Volter (1694-1778) xristian ruhanilərini tənqid etməklə bərabər Məhəmməd peyğəmbər haqqında “Fanatizm yoxsa Məhəmməd peyğəmbər”i yazır. V.İrvinq (1783-1859) özünün Məhəmməd peyğəmbər haqqındakı kitabında, Monteskyö (1789-1855) isə “İran məktublarında” Şərq mövzularından yazır, şərqli müəlliflər isə eyni araşdırmalar üçün Qərbə müraciət edirlər.

Volterin ümidləri öz ölkəsində puça çıxır: İngiltərədə elmləri və siyasi quruluşu öyrənəndən sonra o da Axundov kimi, “Fəlsəfi məktublar”ını çap etdirir və dini ələ salmaqda ittiham edilərək, Bastiliyaya düşür. Axundov isə “Kəmalüddövlə məktubları”nı təxəllüs altında nəşr etdikdən sonra ateizmdə günahlandırılır.

“Aldanmış kəvakib”də tarixi qat və yaxud ədəbiyyatda ulduzlu Şah Abbas personajı

Povest (1857) zəif xarakterli Sultan Məhəmməd Xudabəndənin və zabitəli bir ananın üçüncü oğlu olan Şah Abbas Səfəvinin (1571-1628) İranı idarə etdiyi dövrün (1585-1628) (Потто: Web. 2007) tarixinə əsaslanır. Haqqında nəgl edilən hadisələr zamanı onun 22 yaşı var (Axundov 1982: 202), və taxta sahib olmasından 7 il keçir (Axundov 1982: 202). Onun hakimiyyətə 1587-ci (və ya 1585) ildə gəlmiş olduğunu nəzərə alsaq, hadisələr 1594-cü (və ya 1592-ci) ilin baharında cərəyan edir. Müəllif öz əsərini povest və komediya janrları olaraq müəyyən etmişdir. Amma hər halda janrına görə bu əsər metamorfoz, fars (məzhəkə), yoxsa tarixi romandır? Bununla bağlı sual ortaya çıxır: təsvir olunan hadisələr real tarixi mənbəyə əsaslanır, ya yox? Yoxsa Volterin “Fanatizm, yoxsa Məhəmməd peyğəmbər” (1740) faciəsində 630-cu ildə Məkkədə baş vermiş hadisələri təsvir edərək, boynuna aldığı kimi: “Mən bilirəm ki, Məhəmməd mənim faciəmin süjet xəttini təşkil edən xainliyi etməmişdir. Mənim məqsədim səhnəyə yalnız həqiqi hadisələri çıxarmaq deyil, həm də xarakterləri düzgün təsvir etmək (kursiv mənimdir – R.Q. – bunları qondarmağın nə dərəcədə etik olması başqa məsələdir), insanların müəyyən şəraitə düşərkən hiss etdiyi həqiqi düşüncələrini çatdırmaqdır...” “Mənim yaratdığım Məhəmməd əlisilahlı Tartüfdən başqa bir kəs deyildir”

Qısa şəkildə povestin məzmunu belədir: süjetin əsasını təşkil edən vacib hadisə - Şah Abbasın tez bir zamanda, daha dəqiq desək, Novruzdan 15 gün keçdikdən sonra öləcəyini ulduzların xəbər verməsidir. Müəllif yazır ki, gənc şaha bu peyğəmbərliklə bağlı xəbəri onun baş münəccimi Mirzə Sədrəddin novruzdan üç gün sonra gətirir. Beləliklə, povestdə təsvir olunan hadisələrin dəqiq vaxtı məlumdur: 12 gün. Şah vəzirlərindən, sərdardan, mollabaşından ibarət şura çağırır və onu bu bəladan nə yolla yayındırmağın mümkün olduğunu öyrənmək üçün məsləhət istəyir. Şuradakıların hər biri özünün xidmətlərindən bəhs edir ki, etdikləri də cinayətkarlıqdan başqa bir şey deyildir; ulduzlar qarşısında gücsüz olduqlarını boyunlarına alırlar: ”Amma kəvakibin müqabilində tədbir göstərməyə əlhəq acizəm” (Axundov 1982: 203), yaxud “Amma kəvakib ilə müxalifət etməkdə əqlim hət bir əlacdan qasir görünür” (Axundov 1982: 204). Nəticədə qərara alırlar ki, ulduzların daha münasib yerdəyişməsinə kimi şahı taxtdan kənarlaşdırsınlar və onun yerinə saraya öz müridləri olan və onlara vaizlik edən, xoşlamadıqları Qəzvinli Yusif Sərracı gətirsinlər.

Eyni süjetdəki tat nağılında tarixdə qalmış stereotipliyə, terminlə desək, tarixi gerçəkliyə riayət olunmuşdur: “Qədim zamanlarda İranda Abbas adlı şah yaşayırdı. O, müdrik və ədalətli idi” (Кривой Якуб и Шах Аббас: Web).

Axundovun povestində isə Şah Abbasın ölkəsi olduqca acınacaqlı vəziyyətdədir. Müəllifin yazdığı kimi, novellanın (yaxud özünün müəyyən etdiyi kimi, povestin) süjeti Şah Abbasın hakimiyyətə gəlməsinin yeddinci ilindən bəhs edən tarixdən götürülmüşdür. Həmin tarix müsəlman təqvimi ilə 1314-cü ildə Tehranda çap olunmuş “Tarixi-aley-arayn-Abbasi’ adlı İran mənbəsində, ingilis tarixçisi C.Malkolmun “İran tarixi” (Nadir Məmmədov 1982; 232-233) kitabında təsvir edilmişdir. Məlumdur ki, Şah Abbas öz dövrünün tarixçiləri tərəfindən Böyük elan olunmuşdu. Axundov da povest-novellasını yazmaqdan öncə İranın XVI-XVII əsr tarixini diqqətlə araşdırmış və 1853-cü ildə “Qafqaz” qəzetində çap etdirdiyi (53 və 54-cü nömrələrdə) “Türk ordusunun 1618-ci ildə Bağdad ətrafındakı vəziyyəti” adlı məqaləni yazmışdı ki, burada Şah Abbasın dəmir iradəyə və qeyri-adi dövlət zəkasına malik olduğunu qeyd etmişdi.

Lakin Şah Abbasın bütün xidmətlərinə baxmayaraq, Axundov üçün onun ulduzları aldatmaq cəhdi qəbuledilməzdi, çünki bu bir nadanlıqdı. Onun “Müsyö Jordan və dərviş Məstəli şah” komediyasında kosmoqonik qüvvələrin eyni şəkildə “aldadılmasını yada salaq: qadınlar Dərviş-sehrbazın bacarığından istifadə etmək istəyirlər və həmin dərviş Məst-əli Şah də təsadüfi deyildir ki, Məst və əshabələri olan sehrbazların İrandan Qarabağa gəlmiş cəmiyyətinin şahıdır. Onu da qeyd edək ki, bu komediyadakı “aldatmaq” variantı V.İrvinqin “Məhəmməd peyğəmbərin həyatı” əsərində ərəb tayfalarındakı mərasim olaraq təsvir etmişdir.

Digər tarixi fakt povestin mətnində, müəllifin özünəməxsus kinayə ilə sözarası qeyd etdiyi məqamda izlənilir: “İngilislər necə səfehdirlər ki, belə qorxulu millətlə az qala müharibəyə başlamaq istəmişdilər”: bu millət ulduzları belə “aldatmağa” qabildir. Axundov gözəl bilirdi ki, İranın İngiltərə ilə münaqişəsi Şah Abbasın dövründə deyil, özünün müasiri İran şahı Nəsrəddinin zamanında, Herat şəhəri uğrunda olmuşdu. 1853-cü ildə İran əvvəlcə iqtisadi böhran üzündən Heratdan imtina etsə də, 1856-cı ildə revanş götürə bildi. Ardınca Britaniya Hindistan və Rusiya ilə aralarındakı problemlə bağlı Heratı əlində saxlaya bilmədi və 1857-ci ildə şəhəri tamamilə İrana təslim etdi.

Axundovun fikirlərinə təkan verən bu iki məqam – kəskin süjetli qısa povestin tarixi əsası olmuşdu.

Başqasını xilas etmək naminə qurban verilməsi motivi: Şah Abbas – Yaqub – Yusif Sərrac.

Məlumdur ki, qurbanlıq mərasimi insanın qurban verilməsindən onun heyvanla, daha dəqiq desək, quzu və ya qoyunla əvəz olunmasına kimi bir inkişaf yolu keçmişdir. İnsanın qurban verilməsi dövründə də belə olmuşdu (məbədlərdəki bakirə qizlar - vestallar (Brokhauz və Yefronun vestallar haqqında Ensiklopediyası: Web), yaxud Abraham (İbrahim) peyğəmbərin çoxdan həsrətində olduğu oğulları İsaak (Bibliyada) - İsmayılın (Quranda) və sonradan İsa – Allahın oğlunun - nümunəsində öz övladları, sonradan qüsursuz heyvanların qurban verilməsi zamanında da (həm yəhudilərdə, həm xristianlarda, həm də müsəlmanlarda) belədir. Bədii ədəbiyyatda qurbanlıq obrazı oxşarın obrazına transformasiya edilərək, mahiyyətcə qurbanvermə prinsipinin “birinin digəri üçün qurban verilməsi” kimi əks olunur. Həm də ikisindən daha yaxşı və günahsız olan qurban verilir. Məsələn, M.F.Axundovun “Aldanmış kəvakib” povestində şah onun oxşarı ilə (Yusif Sərracla) əvəz edilir. M.Qorkinin “Danko haqqında əfsanə”sində Danko özünün alovlanan ürəyi ilə sonradan onu tapdalayacaq insanların yolunu işıqlandırır və adamları xilas etmək üçün fiziki qurbana çevrilir ki, bu da İsa peyğəmbərin insanlar naminə özünü qurban verməsi haqda Bibliya motivinin mahiyyətcə adaptasiyasıdır. Ağdərili adamın qurban verilməsi mərasimi ispan yazıçısı A.Vaskes-Fiqeoranın “İquana” romanında təsvir olunmuş; qurban motivi rejissor Mel Gibsonun “Apokalipsis” filminin əsas hərəkətverici məqamlarından birinə çevrilmiş; və gərginlik səviyyəsinə görə mərasimin mahiyyətinin bədii təsvirindən heç də geri qalmayaraq, bir çox rəsm əsərlərinin əsas kompozisiyasını təşkil edir.

Sadiqliyin sübutu olaraq doğma oğlunu qurban vermək motivinə “Əyribel Yaqub və Şah Abbas” (Моя любимая сказка: Web) adlı tat nağılında da rast gəlinir. Bibliyada olduğu kimi Ali (Allaha) olana qurban burada yerdə ali statusu olan şahla - Şah Abbasla əvəz olunur ki, Şah da rəiyyətinin (Yaqubun) onun üçün nəzərdə tutulan qurbanına görə (oğlunun) sadiqliyinə əmin olaraq mərhəmət edir. Bu sınağı şah özü ona görə uydurur ki, Səfəvi torpaqlarından birinin əyri-qozbel-qısaboy, lakin müdrik və ədalətli kəndxudası, sonra xəzinədarı, mehtər Yaqubu ölmüş vəzirin yerinə özünün sağ əli vəzifəsinə təyin etsin. Şah Abbasın həyatı naminə (Bibliyadakı və Qurandakı kanonik süjetin transformasiyası) özünün yeganə oğlu Yəhyanı qurban verməyin zəruri olduğunu münəccim inandırmalıdır.

“Yaqub arvadını qucaqlayıb deyir: - Bilirsən, sənə nə demək istəyirəm? Ulduzların yerdəyişməyi yaxın günlərdə bizim bütün ölkəmizə bədbəxtlik vəd edir!

Arvadi təşviş içərisində soruşur:

- Nə, müharibə yoxsa aclıq?

- Yox, daha pis hadisə! – Yaqub cavab verir – Bizim şah Abbas öləcək. Amma bu bəlanın qarşısını almaq mümkündür. Bunun üçün biz oğlumuzu qurban verməliyik. Bu qurbanı Allah qəbul edəcək və Allah ölkəmizin üstündən bu ümumxalq dərdi götürəcək.

Yaqubun arvadı ağladı. Və uzun müddət sakitləşə bilmədi. Yaqub özü də ağlayırdı. Valideynlərini ağlayan görən oğul narahat olub soruşdu: “Nə hadisə baş verib?” Atası hər şeyi olduğu kimi oğluna danışdı və dedi: “Oğlum! Allah bu qurbanı o zaman qəbul edəcək ki, qurbanlıq özü könüllü olaraq buna getsin! Paltarını soyun, oğlum, insan bu dünyaya çılpaq gəlir və geriyə, Allahin yanına, çılpaq da gedir”.

Oğlu itaətlə soyunur və döşəməyə uzanır. Yaqub onun əllərini və ayaqlarını bağlayır, başını öz dizləri üstünə qoyaraq divardan götürdüyü xəncərlə oğlunun başını kəsmək istəyirdi ki, yuxarıdan səs gəlir (danışan isə şah Abbasın özü idi): “Əl saxla, Yaqub! Allah sənin təmiz ürəklə şaha yardım etmək istəyini görür və bunu böyük şah Abbas üçün günahı təmizləyən qurban olaraq qəbul edir. Sənin hökmdarına və sənin oğluna həyat bəxş edirəm. Sən isə, ey Yaqub, Allaha və hökmdarına sadiq olduğun üçün daha xoşbəxt yaşayacaqsan!” Səs kəsilir... (Моя любимая сказка.- Web).

Burada Binding (ayaq bağlama) yaxud Akedah (hər ikisi iudaizmdə qurban) ilə analogiya göz qarşısındadır: qurban verilən anda Allahın oğula həyat bəxş etməsi; fərq isə ondadır ki, qurbanın yerini qoyun yox, təkcə xoşbəxtlik əvəz edir.

Beləliklə, bu nağılda qurbanlıq-sınaq motivi aldanmış ulduzlar motivi ilə birləşir: ulduzların yerdəyişməsi ölkə üçün sadəcə müharibə, yaxud aclıq deyil, daha betər bir dərd, yəni Şah Abbasın ölümünü vəd edir.

Maraqlıdır ki, həmin oğulun da şah Abbas kimi 24 yaşı var: “Münəccim davam edərək dedi: Şaha rəğbət göstərən, yaxud ona yaxın olanlardan biri öz yeganə oğlunu qurban verməlidir və onun da Şah Abbas kimi 24 yaşı olmalıdır... Yaqubun dizləri qırıldı, ürəyi qana döndü – onun oğlu 24 yaşında idi. – Bizim böyük və ədalətli hökmdarımız şah Abbasla müqayisədə mənim oğlum bir heçdir! – deyən Yaqub tez evə qayıtdı”.

M.F.Axundovun povestində qurbanlıq Danki kimi mənəvi yox, double - oxşar sosial funksiyasına görədir.

Metamorfozlar, “ulduzlu” nöqtəvi nəzəriyyəsi və aldadılmış ulduzlar onların arasındakı halqa kimi

Beləliklə, povestin süjeti antik əsatirlərdə populyar olan, yunan və Bibliya rəvayətlərində allahların yer üzündəki sevimli qəhrəmanlarına kömək etmək üçün başqa dona girməsi və yaxud klassik Roma ədəbiyyatında da, məsələn, Ovidinin (eramızdan əvvəl 2-3-cü illər) “Metamorfozlar” poemasında əksini tapan metamorfozdur (çevrilmədir). Ovidinin poemasında iki yüzə yaxın metamorzozdan bəhs olunur və onlar mahiyyət etibarı ilə sevgi motivasiyası ilə bağlıdır. Metamorfozlar dünyanın yarandığı zamandan – Xaosun Kosmosa və Yerə transformasiya olmasından - çevrilməsindən (Овидий, Книга Первая, строфа 1. 1983: Web) başlayaraq, Ovidinin anadan olmasından bir il öncə qətlə yetirilən Yuli Sezarın (745-870) ulduza və hətta allaha çevrilməsi ilə başa çatır: “Zaman öz işini bitirdi – Kifereya, kimin dərdini çəkirsən – Qurtardı; o, yerə ayrılmış illərini artıqlaması ilə yaşadı. Göylərə allah kimi girəcək, məbədlərdə ona ibadət ediləcək” (Ovidi, 15-cı kitab, bənd 815) (Web); 840 “Onun ölüb bədənindən çıxdığı bu ruhunu/ Ulduz et, bizim Kapitoliy və forum üçün/ Səmanın ənginliklərindən ilahi Yuli bizə baxacaq!”/ O belə deyən kimi xoşniyyətli Venera/ Roma senatında peyda oldu və heç kimsə görmədən Sezarın ruhunu (845) oğurladı/ Hava məkanında ona parçalanmağa imkan vermədən/ Göylərə apardı bə əbədi ulduz topalarının arasında yerləşdirdi. Və uçarkən o, hiss etdi ki, ruh allaha çevrilir” (Ovidi, 15-ci kitab, bənd 835, 840: Web).

Metamorfoz kateqoriyasına N.V.Qoqolun “Burun” (1882-1883) hekayəsini də aid etmək olar: burun daha vacib olmaq üçün özünü təşəxxüslə mayor adlandıran aşağı sosial statuslu kollegiya asessoru Kovalyovdan qaçır.

Nisbətən daha müasir bir əsər – çex-avstriya yazıçısı Frans Kafkanın (1883-1924) “Çevrilmə” novellasında da onun qəhrəmanı Qreqor Zamza gözəl bir gündə yuxudan oyanarkən heç bir səbəb olmadan özünün iyrənc bir həşərata çevrildiyini görür. Kafkada metamorfoz zahiri dünya qarşısında qorxu yaşayan müəllifin daxili vəziyyəti ilə bağlıdır – novellanın qəhrəmanı özünün ailəsi üçün də murdar olan çevrilməsindən əzab çəkir və lazımsız bir həşərat kimi də ölür.

Dünya ədəbiyyatının metamorfoza ilə səsləşən bədii əsərləri arasında M.F.Axundovun “Aldanmış kəvakib” povestini onun sosial funksiya daşıyan metamorfozu ilə ayrıca qeyd etmək olar ki, bu povestin qəhrəmanı Şah Abbas sadə bir Abbasa – Məhəmmədin oğluna, sərrac Yusif isə bir neçə günlük hökmdara çevrilir. Sonuncunun obrazında müəllif ədalətli hökmdar-islahatçı – Şah Abbasın yaxınlarının öyündükləri, amma etmədiklərini edərək – ideyasını həyata keçirməklə yanaşı, göstərir ki, eyni zamanda onun atası, dindar Kərbəlayı Səlim oğlunu Qəzvindəki məktəbə vermişdi ki, oxuyub üləma olsun.

Sonra Yusif İsfahanda təhsil alır və Kərbəladakı alim üləmaların məclislərində iştirak edir. Nəticədə o zaman mömin alimlər kimi tanınan üləma təbəqəsinə nifrət edərək o, Xəlil ustanın şagirdi olur və Həmədana getməyi qərara alır. Bir il sonra yenidən Qəzvinə qayıdaraq burada çörək pulu qazanıb ailəsini saxlamağa çalışır, amma üləmaların davranışından xoşlanmır və bu barədə danışmamaq üçün dilini saxlaya da bilmir (s. 210) ki, bəlaları elə buradan başlayır.

Üləma olmaq üçün təhsil almış qəhrəmanın onlara nifrət bəsləməsini müəllifin avtobioqrafiyasının elementi hesab etmək olar. Məlumdur ki, Xəmnədə Axundov mollaxanada oxumağa başlamışdı, sonra isə anasının əmisi, dindar Hacı Ələsgərin arzusu ilə Gəncədəki mədrəsədə (1832) təhsil almışdı. Hacı Ələsgər onu böyütmüş və ona fars və ərəb dillərini öyrətmişdi.

Tarixi əsasdan – saray münəcciminin məsləhəti ilə Şah Abbasın ulduzların yerləşməsindən irəli gələ biləcək ölümünün qarşısını almaq məqsədi ilə üç günlük digər şəxslə dəyişdirilməsi qurbandakı “biri digərinin yerinə” prinsipinin mahiyyətini əks etdirməklə yanaşı, Axundov metamorfozunda daha iki cəhət xüsusi yer tutur: “nöqtəvi” fəlsəfəsi və “güzgü” (Bizant və müvafiq olaraq pravoslavlarda bu güzgü şahzadələr üçündür, mirror for princes - aqioqrafiya – didaktik ədəbiyyat) ədəbiyyatı.

Naxçıvanda, Qəzvində, Təbrizdə populyar və lideri Mahmud Gilani olan nöqtəvi nəzəriyyəsinin klassik islam poeziyasında öz ənənələri var ki, onlar həm də “Kral Şir” (“King Lion”) multiplikasiya filmində öz əksini tapmışdır: burada həyatın dairəvi təkrarlığının, dövriliyinin dərkinə rast gəlirik və bu eyni zamanda Şərq nöqtəviyə elmi üçün də səciyyəvi haldır. Belə ki, ata şir oğlunun sualına cavab verərkən izah edir ki, otla bəslənən heyvanları yemək günah deyil, çünki vəhşi heyvan olan şirlər öldükdən sonra torpağa qarışır və ota çevrilirlər, həmin otu da otyeyən heyvanlar yeyir, yəni hər şey yenidən təkrarlanır, bir şəkildən digər şəklə düşür. Xəyanətlə öldürülən kral şir isə Ovidinin qəhrəmanı Sezar kimi ulduza çevrilir. Yerin dərinliklərindən həyatın yaranmasına – avtoxtonluğa – Amerika hindilərinin mifologiyasında da rast gəlmək mümkündür. Dünyanın bu fəlsəfi dərki tipologiyasına bir sıra müasir hind əsərlərində və Orta əsr Şərq poeziyasında da rast gəlinir. Məsələn, “Səhər Günəşi altında bərq vuran təzə otun saplağı/ Talenin əmri ilə tez öldürülmüş birinin saçıdır/ Sən kobud ayağınla bu zərif otu tapdalama/ Axı o, zanbaqrəngli yanaqlardan göyərmişdir.” (121, 175) (R.Qeybullayeva. 2000; 168)

Güzgü ədəbiyyatı, Yuli Sezar – İskəndər – Yusif Sərrac və yaxud əsl şah illüziya qəhrəman kimi

Axundovun povestində nöqtəvi fəlsəfəsindən bəzi araşdırmalarda bəhs etsələr də (Nadir Məmmədov, Əziz Mirəhmədov), güzgü ədəbiyyatının ənənələri barədə fikir yürüdən olmamışdır. Baxmayaraq ki, böyük Nizaminin “İskəndərnamə”si ilə iki səsləşmə məqamı göz qarşısındadır: “İskəndərin peyğəmbərliyə çatması” bölümündə dahi qəhrəman Aleksandr (Şərqdə İskəndər adlandırılır) seçilmişdir ki, dünyaya həqiqəti car çəksin. Mələk ona xəbər verir ki, bunun üçün o, ölkəni başdan-ayağa dolaşmalıdır. Lakin İskəndər insanları hansı yolla söylədiklərinə inandırmalı olduğunu və bu statusda nə etməli olduğunu bilmir. Dörd səyahətdən və yunan, həm də hind müdrikləri ilə müzakirələrdən, Bərdədə (Qafqaz Albaniyasının Qəbələ ilə yanaşı digər paytaxtı idi və hökmdarı Nüş-abə adlı qadın idi – fərziyyəyə görə amazon qadını; daha başqa variantlar tarixdən bəlli və müasir Suriya ərazisindəki qədim dövlətin qadın hökmdarı Mərhəm Bilqeyis də ola bilər) xoşbəxtlər ölkəsində olduqdan və onların Allaha inamını gördükdən sonra İskəndər dərk edir ki, onun müharibələrə həsr olunmuş həyatı demək olar ki, puç olub. Xoşbəxtlər ölkəsində qiymətləndirilən mənəvi dəyərlərdir, insanlar ikiüzlülükdən, yalandan uzaqdırlar, bir-birilərinə yardım edirlər. Buna görə də onların ölkəsi iqtisadi və sosial bərabərliyə nail ola bilib. Buradakı insanlar Allaha inanırlar. Bu ölkədə olarkən, İskəndər ona bəxş edilmiş peyğəmbərliyin mahiyyətini anlayır. Burada o, öldürülən Yuli Sezarın ruhunun çevrilişi ilə, ilahi statusa çatması ilə yaxınlaşır, fərq isə ondadır ki, İskəndər göylər statusuna həyatda olarkən çatır. Burada məna da bir az başqadır.

Daha bir fərq - Axundovda eyni taxtda oturan hökmdar ikilənir və rəiyyət içindən birisi ulduzların iştirakı ilə hökmdara çevrilir, İskəndərin başa düşdüklərini həyata keçirir. Və povestin əsl qəhrəmani Şah Abbas deyil, məhz hökmdar statusundakı bu rəiyyət olur.

Əgər M.F.Axundovun povestində şah öz gərəksiz saray əhlinə onların “idarəçilik ustalığı” haqqında iç üzlərini açıb göstərən nitqlərindən sonra təşəkkürünü bildirirdisə, islahatçı özünün fəlsəfi baxışlarını təsvir etdikdən sonra bəri başdan ölümə məhkum idi:

“Pərvərdigari-aləm qibleyi-aləmə ömri-təbii kəramət etsin. Bu şəhri-Qəzvində bir nəfər nabəkar peyda olubdur ki, cəmi ruyi-zəmində ondan mücrimtər və qətlə müstəhəq bir kimsənə tapılmaz; adına Yusif sərrac deyirlər. Məlum deyil ki, harada tərbiyət tapıbdır. Ancaq bu övqat şəhri-Qəzvində sakin olduğu üçün əcamir və övbaşdan özünə mürid cəm edib, həmişə üləmayi-giramın və xüddami-şəriəti-ğərranın zərbinə və zəmminə zəbangüşadır.

Bu məlun həmişə öz müridlərinə sərahətən zikr edir ki, guya üləmayi-giram əvamə firib verirlər. Məsələn, onun əqidəsilə guya ictihad lazım deyil və xüms və imam malı vermək xilafdır və guya üləma fövt olan müctəhidin rəyində qalmağı o cəhətdən əvama caiz görmürlər ki, özlərinin bazarı rəvac olsun. Və bundan əlavə, dövləti-əliyyəyə dəxi bəhslər varid edir, deyir ki, kətxudadan tutmuş padşaha dək küll ərbabi-mənasib əhli-zələmə və qüttpüttəriqdirlər, mülk və millətə hərgiz bunlardan bir mənfəət aid deyil, həmişə öz həvai-nəfsləri ilə biçarə xalqı cərimə və müaxizə və müaqəb edirlər, öz rəftarlarında heç bir qanun və qaydaya mütəmməsik deyillər, bu günə rəftar ancaq əhli-zülmün və qüttaüttəriqlərin əməlidir. Və dəxi zikr edirlər ki, məzhəbi-tənasüxə qaildir.

Bu daiyi-dəvami-dövləti-qahirə belə səlah görürəm ki, qibleyi-aləm səltənəti və təxtü tacı bu məluna təslim etsin ki, kəvakibin təsirindən öz cəzasına yetişib dərəki-əfsələ vasil olsun.

Əfradi-məclis küllən bu rəyi təsdiq edib qaim sövt ilə dedilər ki:

- Yusif sərrac pedərsüxtə bilkülliyə qətlə səzavar və bəlayi-asimaniyə müstəhəqdir.

Şah xoşhal olub buyurdu ki:

- Razıyam onun həlakına! Sabah bu tədbir tamam və kamal mücra olunacaqdır”

(Axundov: 1982).

Bu islahatçının orden liderindəki kimi, öz tərəfdaşları-müridləri var. Orta əsr və sonrakı islam poeziyasından fərqli olaraq, bu lider Nizami kimi (əxi), Nəsimi kimi (hürufizm), Seyid Nigari (nigariyyə) təriqət şairı deyil. Belə hesab edirlər ki, rəiyyətin prototipi nöqtəvi tərəfdarı idi, lakin Allaha qarşı deyildi. Ona ayrılmış qısa müddət ərzində o, sosial ədaləti yenidən bərpa edəcək işlərlə məşğul olur. Onun şah taxtındakı əmrləri Şah Abbas əyanlarının idarə etdiyi lovğa hərəkətlərə ziddir. Lakin bu ədalət epizodikdir. Əsl və uydurma şahın iki idarəçilik modeli güzgüdən başqa bir şey deyil; güzgü ədəbiyyatına müvafiq olaraq Bizans ədəbiyyatında mirror for princes, latın dilində principum specula adlanır və aqioqrafiya (hagiography) yaxud pritça (parable) modifikasiyasında deyil, didaktik ədəbi ənənənin davamı olaraq verilir; buna baxmayaraq ki, M.F.Axundov Orta əsr didaktik ədəbiyyatına qarşı idi deyilir.

Real qəhrəmanlarını ədəbiyyatşünaslıqda utopik adı altında məlum olan ədalətli cəmiyyətə yerləşdirən Nizamidə olduğu kimi, Axundov da özünün iki real obrazını real və arzuolunan cəmiyyətə gətirir. Əgər Nizamidəki mətndə eposa xas olan mütənasibliyə riayət olunursa, Axundovda ədalət dünyası daha çox yer tutur. Axundovun povestində əsas təhkiyə mərkəzi “pozitiv güzgüsü”nə düşür, çünki onun qəhrəmanı mətndə artıq “hazır” dünyagörüşlə peyda olur, Nizaminin eposunda isə süjet onun axtarışı üzərində qurulur. Hər iki halda ədalət dünyası (hər iki müəllifin idealı; müqayisə et: mirror-güzgü sözünün sələflərindən biri olan miro latınca heyran olmaq deməkdir) və zülm dünyası qarşı-qarşıya durur.

Bu planda güzgü ədəbiyyatı və utopik cəmiyyət ənənələri bir miraj (тirage), optik illlüziya, тirror (güzgü) ilə eyni köklü olaraq, adi mənası olan “səthi əks etdirən”dən savayı, həm də “hansısa bir şey haqqında ani təsəvvür, ideya verən” deməkdir. Ərəb dilinə aləm (kainat; əlamət) kimi tərcümə olunur, ərəb sözü əlam-ət isə -ət suffiksi ilə cəm halında xüsusiyyətlər, cəhətlər mənasına gəlir. Təsadüfi deyil ki, ərəb dilində mir həm də mi (alət, üsul), ra (görmək) deməkdir. Bu mənada rusca “мир” kainat, göylərin əksi, proyeksiyası mənasını verir və ərəb dilində aləm (kainat, əlamət), ilahinin, göylərin əksi; və мир - (вселенная, dünya tərcüməsindən başqa) razılıq mənasına uyğun gəlir.

Güzgü ədəbiyyatı arxetipik janrının Orta əsrlərdə ən yüksək zirvəsinə çatmış xristian və müsəlman ədəbiyyatındakı sabitliyini beləcə də izah etmək olar (müqayisə edək: Ədəbiyyatın Bizantda wisdom for princes – şahazadələr üçün müdriklik (latınca -principum specula – latinca etimologiyası specere – baxmaq, principum - önəmli, əsas) adı ilə məşhur olan, həm də Orta əsr islam ədəbiyyatında populyar arxetipik janrı).

Bununla da Axundovun nədən Şah Abbasın ədalətli hökmdar olaraq atasının zamanında İranın zəif düşmüş qüdrət və əzmini bərpa etdiyi və möhkəmlətdiyi barədə tarixi faktı dəyişməsini izah etmək olur. Yenə də qeyd edək ki, o, povestin baş qəhrəmanı deyil, sadəcə olaraq onunla bağlı olan tarixi fakt ədalətli hökmdar haqqında mülahizə aparmaq üçün bir bəhanə olmuşdur; baxmayaraq ki, Avropa maarifpərvərləri kimi, Axundov da astrologiyaya fanatik inamı sxolastika hesab edir və buna istehza ilə yanaşırdı. Ümumən qəbul olunmuş bu metamorfozanı, yerdəyişməni, digər müasir terminologiya ilə desək, ədəbi dekonstruktivizm adlandırmaq olar.

Nəticə

Beləliklə, ”Aldanmış kəvakib” povestində Şah Abbasın hökmdarlığı dövrü ilə bağlı tarixi faktdan istifadə olunmuşdur. Lakin povestdə bu, üç məqamın səsləşdiyi metamorfoz üçün fon rolunda çıxış edir: oxşarlıq arxetipində əks etdirilən qurbanlıq (həm Şərqdə, həm də Qərbdə, demək olar ki, bütün hökmdarların oxşarı-bənzəri olmuşdur), ulduzların yer üzündəki hadisələrə təsiri (ədəbi adaptasiyada Ovidinin poemasında bir yerə toplanmış qədim miflərdən tutmuş, orta əsr azərbaycan şairi Nəsiminin yaradıcılığında əksini tapan sufizm elementlərinə kimi - “hər birimiz bir günəşin zərrəsiyiz“), Nizami yaradıcılığında, onun “Sirrlər xəzinəsi“, “Xosrov və Şirin“, “İskəndərnamə“ poemalarında zirvəsinə yetişdiyi güzgü ədəbiyyatı prinsipləri. Ədalətli hökmdar ideyası və dini fanatizmin yayılması priyomlarına əsaslanan maarifçilik ideyaları, müəyyən utopiklik pessimizmi (mirror) M.F.Axundovun povestində onəmli hərəkətverici qüvvəyə çevrilmişdir.

Rezume

Əsas sözlər: qurbanlıq motivi, metamorfozlar, güzgü ədəbiyyatı, "ulduzlu" nöqtəvi nəzəriyyəsi, Şah Abbas – Yuli Sezar – İskəndər – Yusif Sərrac

Məqalə aşağıdakı kimi qurulmuşdur: giriş – görkəmli azərbaycan filosofu M.F.Axundovun öz avropalı müasirləri arasındakı yerini dərk etməyə vasitə olaraq; "Aldanmış kəvakibdə" tarixi qat və yaxud ədəbiyyatda ulduzlu Şah Abbas personajı; bir başqasını xilas etmək naminə qurban verilmə motivi; Şah Abbas – Yaqub –Yusif Sərrac; metamorfozlar, “ulduzlu“ nöqtəvi nəzəriyyəsi və aldanmış göy cisimləri onların arasında halqa olaraq; güzgü ədəbiyyatı, Yuli Sezar – İskəndər - Yusif Sərrac və yaxud əsl şah uydurma qəhrəman olaraq.

XIX əsr tanınmış azərbaycan filosofu, dramaturq və yazıçısı M.F.Axundovun (eyni zamanda Axundzadə kimi də məşhurdur) yaradıcılığı özünün maarifçilik ideyaları, ruhaniliyin tənqidi səbəbindən, həm ərəb əlifbasında islahat tərəfdarı və həm də Zaqafqaziyada rus xidmətinin (bürosunun?) tərcüməçisi və polkovniki olduğu üçün sovet dövründə olduqca populyar idi. Onun əsərləri bu gün də Azərbaycanda məktəb və universitet dərsliklərinə daxil edilir.

Lakin şairin (bəlkə yazıçının?) vətənindəki müasir siyasi quruluşla bağlı onun irsini, o cümlədən də ona aid edilən ateizmi Sabir və C.Məmmədquluzadədə də olduğu kimi birmənalı qəbul etmək doğru deyil, çünki ruhaniliyin tənqidi və yaxud peyğəmbəri anlamaq cəhdi ateizm demək deyildir. Eyni fikri Axundovun müasiri, klerkləri tənqid etsə belə ateist olmayan Volter haqqında da söyləmək mümkündür.

Yazıçının “Aldanmış kəvakib“ povesti müəyyən dərəcədə müasir postmodernizm ədəbiyyatının əsas prinsiplərindən birinə uyğun gəlir ki, bu da hər hansı qəbul edilmiş tarixi faktın artıq məlum, stereotip dərki puç olan idol və dəyərlər baxımından yenidən qiymətləndirilməsidir.

Hesab edilir ki, həmin rəiyyətin prototipi nöqtəvi tərəfdarı idi, amma Allaha zidd deyildi. Ona ayrılmış qısa bir vaxtda bu adam sosial ədaləti bərpa edə biləcək işlərlə məşğul olur. Şah taxtında olarkən verdiyi əmrlər Şah Abbas sarayındakı əyanların lovğakar hərəkətləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Lakin burada ədalət epizodikdir. Əsl və uydurma şahın iki idarəçilik modeli güzgüdən başqa bir şey deyil, güzgü ədəbiyyatına müvafig olaraq Vizantiya ədəbiyyatında mirror for princes, latın dilində principum specula adlanır və aqioqrafiya yaxud pritça modifikasiyasında deyil, didaktik ədəbi ənənənin davamı olaraq verilir; buna baxmayaraq, M.F.Axundov orta əsr didaktik ədəbiyyatına qarşı idi.

Bu məqalədə M.F.Axundovun “Aldanmış kəvakib” povesti Şah Abbasın hökmdarlığı dövrü ilə bağlı tarixi fakt prizmasından metamorfoz üçün fon olaraq nəzərdən keçirilir ki, burada üç məqam sıx şəkildə bir-biri ilə bağlıdır: oxşarlıq arxetipində əks etdirilən qurbanlıq (həm Şərqdə, həm də Qərbdə, demək olar ki, bütün hökmdarların oxşarı olmuşdur), ulduzların yer üzündəki hadisələrə təsiri (ədəbi adaptasiyada Ovidinin poemasında bir yerə toplanmış qədim miflərdən tutmuş, orta əsr Azərbaycan şairi Nəsiminin yaradıcılığında əksini tapan sufizm elementlərinə kimi - “hər birimiz bir günəşin zərrəsiyiz“), Nizami yaradıcılığında, onun “Sirrlər xəzinəsi“, “Xosrov və Şirin“, “İskəndərnamə“ poemalarında zirvəsinə yetişdiyi güzgü ədəbiyyatı prinsipləri.

2014

• Misirin nüfuzlu qəzetində azərbaycanlı alimin müsahibəsi dərc olundu
• “Düyməcik” yenidən Kukla Teatrının səhnəsində
• Məşhur bəstəkar vəfat etdi